E Ml LION
WIJHHANQEL1. A. SCHOTERMAN &Zn.
ItrecSitschestraat 34.
Tolei. 145.
Uit den omtrek.
prijs van een cent door de Kaasvereeniging
jte laten betalen, met ingang van 5 Augustus
voor alle steden tot een prijsverhooging der
melk met één cent over te gaan.
Nederlandsche ambulance
In Duitschland en Oostenrijk
Wolf seint ons uit Hannover, d.d. 29 Juli:
'Juli:
Op de terugreis naar het vaderland kwa
men hedenmiddag dr. Van der Goot met
Ijtwee artsen en twintig diaconiezusters, van
'de Nederlandsche ambulance voor Duitsch
land en Oostenrijk, welke sedert einde T915
jte Gleiwitz werkt, hier aan. Aan het station
[had de begroeting plaats, waarbij behalve
<le Nederlandsche consul, de vertegenwoor
diger van het „General-Kommando"
Hannover en de vrijwillige- ziekenverpleging
aanwezig waren.
De leden der ambulance verklaarden zeer
ivoldaan te zijn over hun arbeid en betreur
den het, dat zij wegens andere plichten de
hun lief geworden werkzaamheid moesten
afgeven. De personen, die hun aflossen, zijn
ïntusschen reeds te Gleiwitz aangekomen
'Na een kort oponthoud, waarbij aan de le
'den der ambulance bloemen en verver-
schingen werden aangeboden, werd de reis
Itaar Holland voortgezet.
De Ned. ambulance naar
Rusland.
Uit Petersburg seint ons het Peters-
burgsch Telegraaf agentschap:
In tegenwoordigheid van grootvorstin Ma
ria Paulowna heeft hier de; opening plaats
gehad van de Nederlandsche ziekeninrich-
ting, welke is opgericht door Nederlandere,
die met Rusland sympathiseeren.
Luchtschepen gepasseerd.
Uit Delfzijl wordt gemeld, dat daar Vrijdag
avond zeven luchtschepen gepasseerd zijn,
Zij koersten in noordwestelijke richting.
Ook te Terschelling zijn Vrijdagavond ze
ven Zeppelins gezien, koersende in weste
lijke richting.
Zaterdagmorgen omstreeks 4 uur werd te
Vlissingen een Zeppelin waargenomen, die
betrekkelijk laag vloog. Het was nevelachtig.
De Zeppelin, die over de stad vloog, kwam
uit westelijke richting en was spoedig uit het
gezicht verdwenen.
Te Maastricht is Zaterdagmorgen half zeven
In zuidelijke richting een Zeppeb'n waarge
nomen, koersende naar het oosten.
Vermoedelijk is dit hetzelfde luchtschip,
dat ook te Vlissingen is waargenomen.
Te Broekheurne (Lonneker) zijn twee Rus-
lische adjudant-onderofficieren over de
grens gekomen, die uit het krijgsgevangen
kamp te Cassel waren ontvlucht.
Vrede door Recht. De Algemeene
Nederlandsche Bond „Vrede door Recht" hield
Zaterdag zijn jaarl. ahremeene vergadering in
het Oranje-hotel te Scheveningen, onder voor
zitterschap van generaal B. M. Rost van Tonnin
gen, waarnemend voorzitter, die in zijn ope
ningswoord mededeelde dat Zondag 6 Augus
tus in alle kerken van Nederland een gods
dienstoefening zal plaats hebben ter herinnering
aan het begin van den oorlog.
Hierna werd op voorstel van jhr. mr. B. de
'Jong van Beek en Donk de volgende motie met
Blgemeene stemmen aangenomen:
De Algemeene Vergadering van den Alg. Ned.
Bond „Vrede door Recht", gehouden te 's Gra
venhage op Zaterdag 29 Juli 1916,
met het diepste leedwezen ziende dat de oor
log het derde jaar ingaat en met angst denkend
aan het blijvende onheil, waarmede een voort
zetting van den oorlog het geheele mensch-
dom bedreigt,
overtuigd dat het voor naties, zoowel als voor
ïndividuën mogelijk is te leeren, dat hun ge
schillen door vreedzame middelen moeten wor
den beslecht,
overtuigd dat door verplichte gehoorzaam
heid van alle volkeren aan het internationaal
recht en door het scheppen van een internatio
naal gerechtshof het vraagstuk der geleidelijke
ontwapening gebracht zal worden binnen den
kring van praktische politiek,
doet een dringend beroep op alle vrienden
der menschheid in de geheele wereld, om hun
pogingen te verdubbelen ter bevordering van
een vrede, die aan iedere natie de vrije staat
kundige en economische ontwikkeling zal waar
borgen, en spreekt den wensch-uit, dat de re
geeringen der onzijdige staten zoo spoedig mo
gelijk zullen bijeenkomen in een officieele con
ferentie, welke zal ten doel hebben:
a. op het eerste daartoe geschikte oogen-
blik aan de oorlogvoerende staten bemiddeling
aan te bieden;
b. voor te bereiden een wereldconferentie
aan het einde van den oorlog, welke den grond
slag zal te hebben te leggen voor een nieuwe
internationale samenleving, gegrond op Recht
in plaats van Macht.
Op 145 vergaderingen in Zweden, op 10 ver
gaderingen in Noorwegen en 20 in Denemar
ken zal dezelfde motie voorgesteld worden,
evenals op de hier te lande door den „Neder-
landschen Anti-Oorlog-Raad uitgeschreven bij
eenkomsten.
Goedgekeurd werd vervolgens het jaarverslag
van den secretaris den heer H. van der Man-
'dere, dat rëeds gepubliceerd is geworden.
Eveneens de begrooting van. den Bond over
het dienstjaar 1916.
De rekening en verantwoording over 1915
pvur. den waarn. penningmeester, den heer dr.
[S. Baart de la Faille, sluitende met een nadee-
lig slot van f 215.76, werd accoord bevonden
en de penningmeester met een woord van donk
.fvoor zijn nauwkeurig 'beheer gedechargeerd.
Hierna was aan de ordede verkiezing van
jecn tweetal leden van 'het hoofdbestuur ter ver-
/vulling van de vacatures ontstaan door het pe-
(jiodiék aftreden van de dames mejonkvrouwe
pi. Backer en mevr. mr. C. Bakker-Van Bosse
jen den heer mr. R. Mees, van wie de earste
jpis tweede secretaresse van het hoofdbestuur
jjherkiesbaar was.
Op aanbeveling van het hoofdbestuur werden
gekozen mejonkvrouwe J. Backer en de hee-
H.. B. Ovmg Jr. en mr. J. Plantenga. De af-,
tredende, niet herkiesbare bestuursleden, mevr.
jjpakker-Bosse
en mr. Mees, werden met een
dankwoord door den voorzitter herdacht.
De verkiezing van een vijftal leden van het
hoofdbestuur in de vacatures, ontstaan door het
Jieripdjek aftreden der daartoe aangewezen la
den van het hoofdbestuur in de vergadering
van 2 October 1915, welke destijds met het
oog op de tijdsomstandigheden niet zijn ver
vuld en welke thans door het hoofdbestuur voor
vervulling in aanmerking werden gebracht,
had tot resultaat dat de volgende door het
hoofdbestuur eerst voorgedragenen werden be
noemd mr. dr. H. J. Romeijn, dr. J. van der
Valk, J. van Dusseldorp M. Pzn., jhr. mr. J. W.
M. Bosch van Oud-Amelisweerd en mevr. C.
van Till-den Beer Poortugael.
Zonder bespreking werd aangenomen het
voorstel van 't hoofdbestuur, om mede ter uit
voering van het voorstel der afdeeling 's Gra
venhage oen voorgaand jaar aangenomen, ter
vergadering van 2 October 1915, over te gaan
tot een krachtige propaganda onder d*e jeugd,
in den meest uitgebreiden zin, gelijk dit in de
voorstellen van de afdeeling 's Gravenhage en
Leiden te dezer vergadering is voorgesteld en
gelijk de omstandigheden nader zullen aantoo-
nen, dat gewenscht en nuttig isidem het oor-
slel van die afdeeling Leiden om de 18 Mei
commissie voor dit jaar het gewone werk weer
te doen opvatten en deze commissie zoo mo
gelijk uit te breiden tot een voor onderwijs en
opvoeding in het algemeen, in den geest ook
van het voorstel verleden jaar door de afdee-
Ling 's Gravenhage gedaan.
Eveneens werd zonder bespreking aangeno
men de volgende motie van de afdeeling 's Gra
venhage
De afdéeliivg 's Gravenhage,
overwegende, dat de vredesvereenigingen bij
hare toekomstige propaganda vooral zullen
moeten streven naar de verbreiding der vre
debeginselen onder de jeugd
Overtuigd van het groote gewicht in dit op
zicht van de wijze waarop het onderwijs gege>
ven wordt
noodigt het hoofdbestuur uit, over te gaan
in overleg met den Anti-Oorlog Raad en ook
met andere vereenigirvgen tot de benoeming
eeneo: commissie van advies in zake de betee-
kenis van de vredesbeweging bij het onderwijs.
Over het voorstel der afd. Baarn om de be
weging tot wijziging van artikel 58 der Grond
wet krachtig te steunen, met praeadvies van het
hooldbestuur, ontstond een uitgebreide gedach
tenwisseling.
Hrt hoofdbestuur had bezwaar tegen dit voor
stel. Het vroeg zich. af of dit voorstel niet het
best 'kon worden'behandeld door een daartoe al
leszins bevoegde commissie, en deze op to
dragen een concept-voorstel tot wijzigng" er»
aarrvullinig van de betreffende gedeelten dei
Grondwet te ontwerpen, en zoodra dit nader
door het Hoofdbestuur is aanvaard geworden*
op den grondslag daarvan propaganda voor het
denkbeeld te maken.
Het voorstel-Baorn, in stemming gebracht,
werd verworpen en een voorstel van het hoofd
bestuur, tot het instellen van een commissie
z. h. 9. aangenomen.
Vervolgens werden een aantal voorstellen
van meer internen aard behandeld.
In behandeling kwam eindelijk een voorstel
van het hoofdbestuur dat de algemeene verga
dering hem machtiging verleene om voor te
bereiden datgene wat naar zijn meening noodig
en nuttig is, teneinde te verkrijgen dot Neder
land na afloop van den oorlog eventueel gereed
kan zijn om de internationale taak van practi-
sdien aard, die dan voor ons land zal zijn weg
gelegd, naar behooren en met inachtneming
van de nationale belangen te vervullen, dat na
eenige discussie werd aangenomen evenals het
voorstel dat de algemeene vergadering het
'hoofdbestuur machtigt over te gaan tot het uit
geven van nieuwe propagandageschriften in
verband met hetgeen de oorlog, heeft geleerd en
in verband met hetgeen omtrent de uitoefening
van het volkenrecht is gebleken.
Nadat bij de rondvraag den voorrl.ier dank
was gebracht voor zijn leiding werd de verga
dering gesloten.
E e n n i e u w e N e d e r 1 a n d s c h e
ndustrie. Te Meppel is in werking ge
treden de N. V. Nederlandsche Olie-indus
trie, die thans is begonnen met de vervaar
diging van ricinusolie, meer bekend als won
derolie, zoodat ook in dit opzicht Nederland
onafhankelijk zal zijn of in ieder geval zal
worden van het buitenland.
Geëindigde stakin g. De ver
gadering van het personeel der Zuid-Holl.
Melkinrichting te 's Gravenhage, onder lei
ding van den Transportarbeidersbond, heeft
besloten het aanbod van de directie te aan
vaarden, waarbij de arbeiders een toeslag
van 1 week extra loon ontvangen; het loon
over den duur der staking wordt uitbetaald
en het invoeren in de naaste toekomst van
voor de arbeiders voordeeliger arbeidsvoor
waarden wordt toegezegd.
Voorts werd besloten een nieuwen strijd
tot meer afdoende verbetering der arbeiders-
voorwaarden te voeren, maar intusschen het
werk te hervatten.
Staking. Bij de Haarlemsche melk
inrichting „Hartenlust" is een werkstaking
uitgebroken, waaraan 15 van de 19 melk
knechts deelnemen. De directie wilde Vrij
dagavond de gestelde eischen in zake de
arbeidsvoorwaarden wel inwilligen, indien
de arbeiders een andere wijze van afreke
ning wilden toepassen, waarbij de inrich
ting minder risico loopt ten opzichte van de
schuld bij de klanten. Dit werd echter ge
weigerd.
Het vliegongeluk te Breda.
Men schrijft aan de N. R. Ct. d.d. 29
dezer
Hedenmorgen bracht ik een bezoek bij
den le-luitenant Wallast, die gistermiddag
met zijn vliegtuig een demonstratie gaf op
het veld der Chassee-kazerne. In een prach
tige vlucht kwam hij van uit Gilze-Rijen al
daar aan, om irf een schitterenden vol plané
van 1100 M. hoogte dalen. Bij de landing
op het terrein geraakte een wiel der machine
in een kuil, tengevolge waarvan de as brak
en het vliegtuig over den kop sloeg.
De luitenant verloor geen oogenblik zijn
tegenwoordigheid van geest, hield de lavier
vast ter besturing totdat hij èn de waarne
mer, luitenant Van Hecking Colenbarnder,
uit de vliegmachine werden geslingerd.
De onmiddellijk ter hulp gekomen dr. Lijn-
kamp constateerde een armbreuk ter hoogte
van den schouder bij luitenant Wallast. De
arm werd op het terrein ingezet, welke ope
ratie uitnemend is geslaagd, waarna luite
nant Wallast huiswaarts werd gebracht.
Aan het hoofd en aan een been had hij
mede schrammen bekomen. Hij gevoelde
zich vanmorgen zeer goed en opgewekt.
Luitenant Van Hecking Colenbrander
heeft een slag tegen het hoofd gekregen,
waardoor een bloedige verwonding in den
mond is veroorzaakt en verloor het bewust
zijn, wat niet het geval was bij luitenant Wal
last.
Het was een jammerlijk ongeval, na de
prachtige prestaties, die deze vlieger had te
zien gegeven.
De Opperbevelhebber van leger en vloot,
generaal Snijders, betuigde persoonlijk zijn
deelneming met het ongeval aan de vliegers,
die bovendien door bloemen werden gehul
digd.
De rustige en kalme houding van luitenant
Wallast heeft ongetwijfeld veel bijgedragen
tot den vrij goeden afloop.
Tramongeluk. Vrijdagmorgen is in
de Frederik Bolstraat te Amsterdam een 50-
jarige man, die van den motorwagen van
de tram wilde springen uitgegleden. Hij
kwam zoodanig te vallen, dat de bijwagen
over zijn hoofd ging. Nadat men den man on
der den wagen vandaan gehaald had, bleek
hij reeds overleden te zijn.
Overvaren. In de Zaan onder
Wormerveer is de visscherman A. W. van
Koog .a. d. Zaan, Vrijdagnacht verdronken.
Hij werd overvaren door een motorboot. Zijn
broer, die met hem was, wist zich nog zwem
mende te redden.
Verdronken. Te Zwaagdijk is een
3-jarig zoontje van den heer H. verdronken.
Bij het zwemmen in de Berkel onder
Warnsveld (bij Zutphen) zijn Zaterdagmiddag
de landweer-sergeant H. Bos, uit Veendam,
en Loos, uit Groningen, verdronken. Beide
lagen te Zutphen in garnizoen. De eerste
was gehuwd.
School- en Kerknieuw».
Rijks Hoogere Land-, Tuin- en
Boschbouwschool te
Wogen ing en
Eindexamen. Het diploma is uitgereikt
als Nederlandsch Landbouwkundige aan de
heeren W. Bakker, geb. te Kolhim; W. Beije-
rinck, geb. te UtrechtM. D. Dijt, geb. te
Texel; J. Hoogland, geb. te Ferwexd; W. de
Jong*, geb. te Nicolaasga; J. C. Pfeifer, geb. te
's Gravenhage; B. Rombaoh, geb. te Rotter
dam; H. J. M. Verhey, geb. te Maastricht; G.
J. Westerink, geb. te 's Gravenhage
als Indisch Landbouwkundige aan de heeren
P. C. Brutel de Ia Rivière, geb. te Magelang;
S. van Hoorn, geb. te Zeerijp; J. H. Jansen,
geb. te ArnhemG. H. van de Kolff, g,eb. te
Menado; W. E. K. van Lijnden, geb. te Ba
tavia; A. van de Scheur, geb. te Rhefien; C. J.
/an Stein Callenfels, geb. te Maastricht, B. B.
Vcs, geb. te Bmmen; M. Vrolijk, geb. te
's GravenhageA. G. Wethmar, geb. te Molkas-
sar; A. Wulff, geb. te Hamburg; W. J. Wijn,
geb. te Apeldoorn;
als Indisch Boschbouwkundige aan de heeren
P. J. Brouwer, geb. te Doesburg; M. A. F. Dijk-
mans, geib. te Amsterdam; H. A. L. de Leeuw,
geb. te Bussum; A. J. Louwerse, geb. te O. en
W. SouburgF. W. Malsch, geb. te KeulenH.
Niebroek, geb. te DeventerH. A. Zijlstra, geb.
te Baarn
als Tuinbouwkundige aan den heer J. M. van
Bommel van Vloten, geb. te Am/hem.
Reclame».
f- per anker f 34.—,
per flesch - 0.85,
plus t 1.50 per anker accijns.
Smokkelen. De politie te Arnhem
heeft in pakhuizen in beslag genomen 410
balen rijst, op last van den minister van
Landbouw. De rijst is het eigendom van
eenige Duitschers en was opgeslagen in af
wachting van gelegenheid tot uitvoer.
Lastige passagiers. Trein
no. 39, die Zaterdag-namiddag te 6 uur 42
uit Amsterdam vertrok, stond voorbij War
mond stil, omdat aan de noodrem was ge
trokken. Het bleek, dat een passagier het
Examens Rijks Veeartsenijschool.
Bevorderd tot veearts: R. Bakker, C. P.
A. Dieben, C. J. de Gier, J. G. H. Holshei-
mer, S. J. Hoogstra, D. de Jong, D. J. Kok,
D. Lagas, S. B. Luitjens, D. van der Maas,
J. M. Th. A. Mallens, A. van Manen, J. Mer-
kens, G. van der Most, F. W. K. de Moulin,
A. H. J. Pinkse, E. A. Siebelink, G. H. Sto-
tijn, J. L. Vorkink, H. J. H. Vullinghs, P. N.
Wilders, F. IJntema, J. R. G. La Bastide, J.
G. Janssen, P. de Jong, B. J. J. Verselewel
de Witt Hamer.
Geslaagd voor het theoretisch veearts-
portier van den wagen had geopend, en toen examen: J. H. Akkerman, P. van den Berg,
hem dit door mede-reizigers werd belet, een J. G. Buitenhuis, C. Burger, W. F. G. van
vriend van hem- een mes had getrokken en j Capelle, J. B. Douwes, H. H. ten Have, J.
daarmede dreigde. De lastige passagiers van ^er ^oe^/ J- Hordijk, B. Jonker, P.
Kooiman, C C. van Lent, H. Lubberts, D. uu. u* w.w.WSR..
werden rnt den trem verw.jderd en tegen hen Mu!der> j G Schoon, E. Schreur, J. C. Ste- dom, de kracht ligt tot regeneratie; dat de
werd iyoce*-verbaal opgemaal 4 iels^ J. G. C. van Vloten, G. B. R. ®Hem£,ltijd komfc waarin het Christendom weer
Int. Schooi voor Wijsbegeerte.
Aan den Doodenweg.
De zon brandde, maar aan den Doodenweg,
daor was het goed; de hemel «raaide door het
loover, en in onze zielen straalde een glimp
van de wijsheid', die van alle tiiden is.
Vorschend en tastend naar het onbegrepen©
in het leven voelen wij ons daar boven ons
zclven uitgeheven.
Gelukkig Amersfoort, dat zoon mooi plekje
biedt, waar de stilte van de natuur vraagt om
de rust van de ziel.
Er was een groote harmonie van tegenstrij
digheden en we verwijlden in eenheid met de
groote natuur. En Gij, Heeren van de „Eem-
bode', Gjj rnoogt vrijuit smalen van de aim-
p.e-le linnen tent aan den Doodenweg. Wc heb
ben haar niet eens noodig gehad. De hemel
was ons dak en dennengroen waren de mu
ren. Een gehoorzaal op den glooienden geu-
renaen heidegrond, schooner en zuiverder at-
mospheer, dan van de mooiste kerk.
Daar was weer bijeen onder het patriar
chale toezicht van den heer Reimon, die de
pasgeboren school omgeeft met zijn teerste
zorgen de groote familie van Dr. de Hartog,
die wijsbegeerte zoekt, zoover als wijsbegeerte
reiken kan, om te naderen tot een andere we
tenschap, religie, mystiek. En mevrouw de Har
tog licht van den sluier, die zij komende week
voor ons opheffen zal een tipje op 1 Weten-
schop is een samenvattende wereldbeschou
wing, religie een beleefde overgave van het
hart.
Met Multatuli en Huet, waarover mevrouw
Dr. J. van den Bergh van Eysinga—Elias sprak
in haar morgenvoordrachten, kwamen wq op de
stijle baan van negatie en critiek.
En dut negatieduiveltje heeft zich aan ons ge
wroken, dien middag, toen er zoo zwaar ge
boomd werd over de „zonde"hnrr, wij rilden,
ondanks de warmte.
„Wie met vreugde het negatief beginsel (d. i.
zonde; in de wereld invoert is zondaar werd
er betoogd.
as het de veelheid, die der eenzijdigheid
parten 6peelde, óf... omgekeerd;?
Het leek zoon geleerde elite-kerk.
En er kwamen grauwe vlekken dien middag
in de kaleidoscoop der gedachtenwisseling. En
soms ook zong 'het in onze ooren„Deutsch-
land, Deutsche kultur, über alles", als het Duit-
sche citaten regende, om van de bijna uitslui
tend Duitsche en niet meer heel nieuwe wijs-
geerige stelsels van dot „diepst wijsgeerige
Volk nog maar niet te spreken.
Edoch de toon waarin gesproken wordt is
altijd zuiver, al denken we one ook wel eens
verplaatst in een studenten dobating-club, als
de eene rake zet opflitst naast den anderen en
we ons warm maken over sociale problemen,
wier oplossing in nog verre eeuwen ligt en
scherp zien we de weelde tegenover de armoede
en de armoede tegenover de weelde haar «and-
plaats bevechten. Nog een week en de eerste
vacantiecursus is al voorbij. Of we allen bevre
digd zullen zijn, we weten, dót is het moei
lijkst op to lossen probleem. En 't negetiedui-
veltje fluistert ons weer in: La philosophie,
e'est chic, lest la mode I
Men kan immers bezwaarlijk reizen en dot is
nu wat nieuws, die openiuchtsamerwsprekingeci
aan den Doodenweg, waarvan zelfs de Amers-
foortsche baliekluiver weet mee te praten.
Doch hoe men ook moge oordeelen over 't
motief van enkele dergerven, die opgingen naar
de Amevsfoortsche School, vast staat bij ons
de overtuiging, dat niemand er vergeef» ge
weest zal zijn en zoo al niet de „ideëele berus
ting" des wijsgeeren steeds begrepen kon
worden. Dr. de Hartog heeft ons allen iets
meegegeven op onzen levensweg, dat ons hel
pen zal om met ons zeiven tot klaarheid te
komen.
Mevr. v. d. Bergh van Eysinga hield Za
terdagmorgen haar slotcursus. Weer besprak
zij Multatuli, om ten slotte te eindigen met
een opmerking over de Beweging van 80.
Multatuli past op den godsdienst dezelfde
droogstoppelige analyse toe, die hij Batavus
Droogstoppel laat toepassen op het beken
de gedicht van Heine. Hij kan het uiterlijke
beeld niet als beeld van het innerlijke zien.
recht doet ervaren aan het verstand, zoowel
als aan de groote, diepe religieuze waart1
held. Multatuli heeft wel het vrome kunnen
waardeeren, maar nooit in de naïeve Pro»
teztantsche zielen, wel ln Roomsche. Bij*
eenvoudige Roomsche menschen met hun
voor hem ook malle gebruiken en vormeri
blijft het sarcasme weg, maar treedt de
humor in de plaats. Spreekster leest 't laat
ste deel van Sainte Vierge (de Zeeziekte-ge
schiedenis). Na al zijn twijfelen is Multatuli
toch steeds zoekende naar het religieus^
dat hij dan noemt: den godsdienst van het
goede. Blijkens het Gebed van den Onwe
tende, si heeft hij dat dan later teruggeno
men, hunkerde hij naar een houdbaar Gods
begrip Wij vinden dan ook eerlijke uitingen
van heimwee naar het Absolute, al blijft het
bij vage aanduidingen, (zoonis fn De Vor
stenschool: „Er is een kracht uit Hooger
Kracht gesproten.")
Hoe meer wij boven Multatuli In deze tij
den uitkomen, hoe meer wij hem gaan waar
deeren; hoe meer wij zijn tekortkomingen
inzien, hoe meer wij respect krijgen voor
zijn verdiensten. Hij is inderdaad voor deze
cultuur een onmisbare schakel. Spreekster
behandelt alsnu Multatuli's levensbeschou
wing, die neerkomt op het aannemen van
een onafwendbare noodzokeb'jkheid, die
werkt door alle kracht en stof. De natuur
vindt hij dan, de natuur begrepen als het
mechanische, werktuigelijke. Dat is Gods
wil. Multatuli heeft wel liever een God, zoo
als hij zegt, die vatbaar is voor Rede, maai
dat kan nu eenmaal niet; God komt niel
verder don de Ijzeren causaliteit. Hij heeft
terecht tegenzin tegen de streng-persoon-
Iijke opvatting van God, waaraan door zoo-
velen ln dien tijd werd vastgehouden. Hij
ziet echter niet in, dot er iets hoogers it
dan het Iouter-mechanisme. Gehoorzaamt
de Natuur niet aan het geestelijke, aan dt
wet, die toch het geestelijke element isl
God is niet alleen Noodzakelijk, Hij is het
geestelijk beginsel, dat overal in de natuur
geldt, en dat In den mensch wordt geest
voor den geest. Hier is God Rede, want
Rede en Geest zijn ten slotte synoniem. In
zijn Millioenenstudies stijgt Multatuli zelf
al hooger, spreekt hij van Logos, nadert hij
dus de opvatting van het Johannes-Evan-
gelfe. Van de wijsgeeren van de Romantiek
heeft Multatuli niets begrepen. Hij spreekt
er met innerlijke minachting over, daarme
de weder eens de juistheid demonstrerende
van het feit, dat de wijsgeer wel altijd den
dichter kan waardeeren en bewonderen,
maar dat het omgekeerde niet steeds waar
is (vergelijk de verhouding van Hegel tot
Goethe en omgekeerd).
Na 1880 gaan de wijsbegeerte en de lite
raire kunst steeds meer uit elkaar. De filo
sofie wordt ook steeds meer beoefend, op
de hoogescholen niet alleen, maar eveneens
door de niet academisch-gevormden. Dat de
literaire kunst en de filosofie ieder haar
weg gaan, is 't best te toonen aan het werk*
van v. Deyssel, den besten literairen verte
genwoordiger van de tachtiger-generatie.
De eenige figuur, die Spreekster nog kor-
telijks uit deze periode beziet, fs Frederik
van Eeden.
Ten slotte zet zij nogmaals het doel van
de wijsbegeerte uiteen, zooals ze ln deze
school wordt beoefend: de hoogere éénheid
te beseffen van godsdienstig inzicht en van
het critisch verstond, overwinnende zoowel
de fouten van de godsdienstige voorstellin
gen en begrippen, als de fouten in de een
zijdige verstandscritiek.
Het auditorium gaf aan het einde vei*
deze schoon e voordrachtenreeks door «ei*
hartelijk applaus uiting aan zijn erkentelijk
heid voor het gehoorde. Dr. de Hartog
voegde daar enkele woorden van dank aan
toe.
Openluchtsamenkomst
van het
Relig. Socialistisch Verbond.
Dank zij de goede zorgen van opa V a it
Hartskamp had de Amersfoortsche af-
Het is voor een groot deel de schuld van deeling van het Religieus Socialistisch Ver
zijn omgeving, dat Multatuli niet de inner
lijke wijheid heeft geproefd. Wat hem hin
dert is de gematigde opvatting van de ortho
doxie, de onoprechtheid en het schipperen,
dat aan de orde van den dag is. Hij hekelt
de godsdienstigen, die aan hun zaken de
hoogste waarde hechten, maar des Zondags
nog wel een psalm willen aanheffen. De
scherpste satire in dezen geest is de Baker
preek, literair gesproken een schitterende
parodie. Multatuli voelt, dat hij hier op het
kantje is gekomen, zoo niet er over heen ge
gaan. En hij geeft dan ook in de daaropvol
gende idee zijn loochening van het heilige,
dat in den godsdienst zit. Hij bewondert wel
de figuur van Jezus en onthoudt zich hier
bijna intuïtief van alle spot. Zijn bedoeling
is te strijden voor de waarheid, tegen de
dwaling. Hij vindt bouwen aangenamer werk
dan afbreken, maar het afbreken acht hij
noodzakelijk vóór het bouwen. Al deze af
brekende gedachten zijn niet nieuw. Men
vindt ze bij vele schrijvers van de Roman
tiek nog scherper terug, zooals bij Heine en
ook bij Schopenhauer. Wat Multatuli ver
zuimd heeft, is kennis te nemen van de groo
te Christelijke persoonlijkheden en schrij
vers uit de geschiedenis. Hij heeft den gods
dienst alleen beoordeeld naar de bekrom
pen, doode orthodoxie en het oppervlakkige
modernisme, welke hij om zich heen vond.
Dit is een gebrek aan cultuur-historisch in
zicht. Hij meent, dat het geloof het volk be
derft, in plaats, dat het volk het geloof be
derft. Het bederf van het beste is altijd het
ergste bederf. Dat is een wet, die Multatuli
niet heeft gekend. En zij geldt ook voor het
Christendom, Het bederf op religieus gebied
(huichelarij enz.) ergert ons veel meer dan
een onrechtvaardigheid. Multatuli heeft niet
gezien, dat in het beste, ook fn het christen-
bond voor haar meeting op Zondagmiddag
30 Juli een fraai plekje gekregen op het
landgoed „Nimmerdor". Door de hooge la
nen- stroomden de bezoekers aan en toen orrï
half vier de heer Baartman de bijeenu
komst opende, waren er ongeveer 800 per
sonen aanwezig.
Als eerste spreekster trad op E n k a (mej.
v. d. V1 i e s), die sprak over „De moderne
arbeider en de Godsdienst Nadat ze beide
begrippen omschreven had, toonde ze aan,
hoe de moderne arbeider koel, vaak vijandig
tegenover den godsdienst is komen te st8an.
Dit komt eenerzijds door de conservatieve
houding van de kerk, die tot haar kuddeken
spreekt in een verouderd-dogmatische taal,
welke hoogstens wellicht nog door rustige
landbouwers of gezeten middenstanders kan
overdacht worden en die zelfs als ze eenige
zins sociaall begint te voelen nog dit slechte
dialect van het verleden gebruikt. Zoolang
de kerk alleen spreekt van dulden en dragen
en niet van verzet, zoolang ze niet het on
recht van het proletarisch bestaan ziet en
bestrijdt in naam der liefde, zal ze de mo
derne arbeiders steeds meer van zich ver
vreemden. Anderzijds werkt de gansche mo
derne maatschappij er aan mee de arbeiders
van de religie afkeerig te maken. Want hum
wezen is één groote negatie: de kapitalis
tische maatschappij ordening vervreemdt
den arbeider van de natuur en van de kunst
en de/wetenschap; van het gezinsleven en
van de samenleving, bovenal van de rust en
de heilige stilte, die de religie noodig heeft,
opdat de ziel ontbloeie en zich overgeye aan
God. En voor hem geldt het tot Kain ge
sproken woord: ge zult zwervende en dolen*
de zijn op aard. Terwijl de religie eischt: aan
God den votjrrang, dringt de moderne maat
schappij bij het proletariaat de materie op
den voorgrond.
Doch in den modernen irbeidei i» fc»
