EEN EEUW „VAN HOUTEN"
HOS CASPARUS VAN HOUTEN REEDS IN 1S15 OP DE LELIEGRACHT
EEN „CHOCOLADEFABRIEQ" OPRICHTTE
DE GROOTE VINDING VAN COENRAAD JOHANNES
EEN FIRMA VAN WERELD
BEKENDHEID
STIJGEND PRODUCTIEVERMOGEN
Het Mgr er, ook in Nederland, zoouls in
zoovele landen van Europa na de woelige
tientallen jaren, <üe waren vooraf gegaan, in
de tijden van het begin, der 19e eeuw verre
van rooskleurig uit. Alles kwijnde, de handel
zoowel als de landbouw, en aan nijverheid
werd in die dagen weinig candacht geschon
ken.
Er was geen welvaart, eerder kon men
spreken van een algerneene vcra-rr.ing Ln
het is wel merkwaardig, dat van dioi ti|d
dqgteckcnt het begin van een Neder loivlsche
industrie, die zich tot in onzen lijd heeft kun-
ren handhaven de chocolaalfabrieq" van
Cosparus van Houten, toen wonendo op de
Leliegracht te Amsterdam, waaruit het tegen
woordige bderijf der firma C. J. van Hiutcr
Zoon, te Weesp, gegroeid is. Deze Caspa
rs van Houten verzocht in het vorig jaar 1815
„van intentie zijnde een chocolaat molen
„met twee paar steenen dienende tot een
„chccotaatfabriek in hetzelve huis op te
„Rechten en te Gebruiken, deswegen Aut-
„.horisatie hierin vrij en onverhinderd te
„mogen beginnen en 'net Fnbrleq u»t te
„oefenen".
De directeur van de Indirecte Belastingen
vrrleende deze vergunning op 15 Aprii 1815
welke blijkbaar vereischt werd in voiband met
de toentertijd bestaande belasting op het g°-
roeel.
In het huis op de Leliegracht werd nu eet»
uiterst primitief fabriekje ingericht, waarvoot
r.oodig was een brandtrommel om de cacao-
bconen te roosteren, in den geest van de be
staande koffiebranders, een toestel om de
boonen te breken, een wan om de schillen te
verwijderen, en de molen om do boonen fijn
tc malen. Er was geen andere kracht beschik
baar dan handkracht en zoo werd de spil van
<Jen molen gedreven door rondloopendc sjou
werlieden. Een dezer arbeiders fe-kende op
zijne wijze eene afbeelding van die spil en
vari de daaromheen loopende mannen, welke
ctlbee'ding is bewaard gebleven en hierondci
wordt gereproduceerd.
Hetgeen uit den molen vloc'de. was een
fijrgcmnlen stroopachtigc chocoladomassa
Opgevangen in kleine vormen verkreeg men
na afkoeling bittero chocoladekoekjcs, en duo»,
vcr'mengrrg met suiker werd de zoete choco
lade bereid.
Deze bittere chocoladekockjesi'werden reeds
lang të veren óok in Zeeldnd vervaardigd en
haddén onder den n£óm van Zweeuv/sche cho
colade een zekere vermaardheid. De Noord-
Hollandsche chocolademakeis noemden ai
spoedig hunne bittere koekjes ook Zeeuw-
sche chocolade en cén of meer der letteis A
gaven de kwaliteitsverschillen aan. Een cho
coladedrank werd bereid door de bittere Cho
colade in melk te koken en er suiker aan toe
Ie voegen.
De afzet der producten vxm het primitieve
bedrijfje nam geleidelijk toe, cr moest oen
dc. inrichting een'ge uitbreiding werden ge
geven, wofliom in den strengen w'.Ucr vat»
T822 tijdelijk ook oen pand aan den Over
toom in gebruik werd genomen, terwijl men
hoi bedrijf in 1825 in zijn geheel overplaat
st naar dc Prinsengracht over het Amste)
veld.
Het is daar, dat nu een eeuw geleden don*
der zoon Coenraad Johannes, die steeds op
verbetering zony in het bedrijf ven zijn vodcr
eene v'ndlng werd gedaan, die niet oile-n
vcor de fabriek ran Van Houten, niet alleen
vcor de Nederlandsche chocolade-industrie,
doch voor die der geheele wereld van over
groot belang zou blijken te zijn. Dc tot dus
ver bereide chocolade werd öf als zoete cho
colade uit dc hund gegeten óf als bittert»
chocolade in het huisgezin tot chocoladedrank
gekookt. Die bittere chocolade bevat al het
vet (cacaovet, cacaoboter) van de cocaoboo-
non, dat ruim de helft van het gewicht in-
riPomt en dit was oorzaak, dat door velen de
chocoladedrank te machtig werd geacht. Een
deel van dat vet te verwijderen langs rnc-
char.ischcn weg stelde Cocnrnod Johannes
zich ten doel en hij bereikte dii, door dot
overtollige deel van het vet er uit te persen
Dit v/as niet zoo eenvoudig als het lijkt
Er deden zich twee moeilijkheden voor, d<
dcor Coenraad Johannes na eindelooze proef,
nemingen pas overwonnen werdenimmers,
niet al het, voor dc chocolade to« h zoo waar
devolle vet mooht worden uitgeperst, dc
juiste graad moest gevonden worden.
Een tweede moeilijkheid leverde de vraag,
wat er na die gedeeltelijke veiextractio mei
het overblijvende product moest gebeuren
Het was zooveel dreger geworden, dat het zich
niet meer tot koekjes liet vervormen, maar
het bleek wel mogelijk het na nogmalige ver
werking in poeder vorm te brengen Zoo was
dus de chocoladepoedcr gevonden.
Maar daarmede was Coenraad Johannes van
Houten niet tevreden. Die chocoladepoeder
moest ook zoodanig worden gefabriceerd, dal
de huisvrouw daarmede geen kookproccs be
hoefde uit to voeten, dcch door opgieten var»
kokend water in den kop aanstonds ven smo
kt'ijken chocoladedrank kon maken. De cho-
coladcpocder moest dus oplosbaar worden ge
maakt en het eigenaardige nacao-aroma tot
den hoogsten graad ontwikkeld. Ook dit vor
derde talrijke proefnemingen, die tenslotte
met succes bekroond werden, cn als resul-
tuat opleverde: de cacao, zoo.nls wij die
tegenwoordig kennen. In Januari 1828 richt
te van Houten zich tot Koning Willem I om
octrooi voor de nieuwe vinding, hetwelk voor
den tijd van tien jaar werd verleend op der»
4den April 1828.
Langzamerhand bieiddc het primitieve be
drijf zich uit, cn na een 15-tal jaren kon mor»
niet meer volstaan met een door banden-
klucht gedreven fabriek; in 1842 brack*
Cocnraod Johannes van Houten zijn bedrijf
o-ver naar Leiden, in den korenmolen JDe
Eer.dragt", ingericht om tc worden gedreven
door wind en door paarden. Spo» d'g iceds
echter z>2g men weer uit naar verbcteiirg.
Tegen het midden van de 19e eeuw trad dt-
stcom allengs meer en meer als beweegkracht
op in de industrie, en de vooruitstrevende fa
brikant van Houten wenschtc zich eer. stoom-
chocolAdefabriek.
Hij maakte gebruik van de gelegenheid, die
zich in T850 voordeed te Weesp, waar een
niet bloeiende kleerwnsscherij-fab-ick execu
toriaal werd verkocht. Hij werd daarvan koo-
per in openbare veiling. Het wjs een fabriek,
waarin een stoommachine van 3 tot 10 paar
denkrachten annex woonhuis. Do koepprüs
met ulle onkosten bedroegf 2970.02
Vooiwanr geen dure tijd Daarheen werd het
bedrijf overgebracht en in Weesp kon men
voor het eerst van een eigenlijke fabriek
sproken Alles werd beter ingericht dan in dc-
vorige werkplaatsen mogelijk geweest was.
Het productievermogen was groot.r géwor
dén, maar op een vc-rmogen, zooals dot in
de niet meer ver verwijderde 'cekomst zou
noodig blijven, werd niet crerckend. Toén dan
ook in de volgende jaren de relaties, zich ge
leidelijk uitbreidden, moest met de ruimte in
d$ fabriék worden gewoekerd om nieuwe mi
dlines bij te plaatsen. Telkens moesten om-
kggende perceelen worden bijgekocht cn bij
de oorspronkelijke fabriek worden getrokken.
In TS65 werd de zoon Casparus Johannes
a's medefirmant opgenomen Van dat jaar
dateert de firma C. J. van Houten Zoon,
waarin in 1869 ook de dochter van Coen-
raad, Johanna Sophia, els derde firmante
werd opgenomen.
Ook de jongere generatie stelde alle krach
ten in het werk, om den door den vadc- non-
gevangen arbeid vervolmaken in alle op
zichten werd r.aar verbetering ges'reefd, zoo
werd de verpakking in stopflcsschen :n d«.
GOer peren geleidelijk vervangen door dc be
kende blikken bussen met etiketten in goud
druk.
Dc naern \an het product we^d bovendien
veranderd, cn var.of dien tijd verscheen de
„Poedcr-Chcco'ade" van Cocnrnad Joho mes
onder den noam ,,Van Houten's Cocao' cp
dt markt.
Een belangrijke zaak was voorts de uitbrei
ding der buitenlandscnc relaties.
Vooral naar Engeland en de Er.g-;.schc Ko
loniën vermeerderde de export, everzoo nea.
Duitschmnd, Frankrijk deed in langzamer tem
po mee. Geleidelijk veegden meerdere landin
De oude fabriek werd in ween/'! vr>n vee.
aanbouw te klein. Een betere we'd
noodzakelijk en zoo ontstond ''e :n 1832 v«».
tooide, wat men toen noemde nieuwe fabriek,
op de plaats van dc vorige, nadat het grond
vlak nog belnagrijk was vergroo*. 1 egolijke
tijd ontstond de zoogenaamde „CnibalJ ige-
fabriek" aan de overzijde der Gn-'i', wacrtn
een eigen bussenfobriek en kiatenmnkcrij et»
later ook een drukkerij tot stond wamen en
waarheen de kontoren werden vc-p.ools?.
Inmiddels trad in de 70er jaren J. W J
Schcffer Jr. in dienst der firma. Doz2 huwde
ii 1876 met een dochtet van Coer.raad Jo
hannes en werd in 1885 als medetirmant op
genomen, op we'k oogenblik de :ocn 82-}nrlgo
Coenraad zich uit de firma terug. cox. IliJ
stierf in 1887.
In den loop der tachtiger jaren trad weder
om een zeer sterke groei in den afzet van
vele lunden op. Voor een groot deel kan d.t
worden toegeschreven aan een nieuwen foctot
het adverteeren, waarmede in de jaren 1883
1884 werd aangevangen.
Reclame toentertijd verslond nog niet die
groote bedragen, welke in latere jaren voor
eene vruchtdragende campagne werden ver
eischt voor belangrijk minder geld kreeg men
naar verhouding betere resultaten. Het onder
handelen, zelfs met groote dag- en weekbladen
in het buitenland, over prijzen van een eantai
plaatsingen had nog een gemoedelijk karakter
Als ér een prijs gevraagd was gelukte het ia
90 van dc- 100 gevallen, dat een tegenbod,
van 30, 40 soms 50 procent minder, gril
werd geaccepteerd. De Kunst van adverteeren
was nog niet tot de hoogte van die van den
tegenwoordigen tijd ontwikkeld. De reclame
als propagandamiddel gehanteerd in Neder
land, Engeland ook Dunschlnnd en geleidelijk
in zeer vele andere landen, bracht succes.
Een ander propagandamiddel was reeds een
enkele maal vroeger toegepast n.l. het expo»
sccren op tentoonstellingen. Het eerst expo
seerde dc firma Van Houten op de wereld
tentoonstelling te Weencn in 1873; vervol
gens werd uitgekomen op de tentoonstellin
gen
1833 Exposition Colunaire te Parijs
1883 Wereld Tentoonstelling te Amsterdam
en daarna op een zeer groot aantal tentoon
stellingen in verschillende landen.
Aanvankelijk beperkte men zich tot het
uitstallen van het fabrikaat op min of meet
opvallende wijze, maar later richtte men op
dc- meeste tentoonstellingen degustatie-naions
Van Houten's Fabrieken te Weesp (Thans). (Inzet: Coenraad Johannes van Houten).
elk ongeveer een gewicht van 12000 K.G. ver
tegenwoordigen, een deel van dat vet uitge
perst, dat als cacaoboter aan dc maikt komt.
De overblijvende massa vormt na stolling
weer koeken, die natuurlijk veel brosser zijn
dan. eerst, en langs machinalen weg gemakke
lijk tot poeder gewreven worden. Om een ge
heel gelijkmatig geheel te krijgen, wordt de
cacaopoeder dan nog eens gezift door de zij
degaas dit geschiedt in de zoogenaamde
builmachines. De eldus verkregen cacao wordt
in bussen verpakt en naar alle oorden gezon
den.
De bereiding van chocolade gaat «anders in
haar werk. Tot cn met het malen der boonen
is het procédé hetzelfde als dat der zooeven
besproken cocaobereidingdc gemalen mas
sa gaat nu in een mengmachine of mélangeui,
waar suiker, gesmolten cacaoboter, alsmede
specerijen b.v. vanille, worden toegevoegd.
Tusschen een soert mangelrollen wordt dit
mengsel tot den uitersten graad van fijnheid
gebracht, waurna men het giet in een eigen
aardige machine, die conchc of Langsreibc-
machine genoemd wordt. In een groote ketel
I wordt ecnige dagen en nochtcn achtereen een
rol aan een stang door de chocoladebrij heen
en weer bewegen. Wat deze bewerking eigen -
j lijk precies voor invloed heeft, staat niet vast,
maar zij is nocdig om de chocolade de zoo
j gewenschte smeltbaarheid, het „fondant" tc
geven. De zoo verkregen chocolade wordt ge
koeld cr. eenigen tijd in de kelders opgcslo-
Daarna smelt men ze en brengt ze in vor
men, om er reepen. pastilles, tabletten enz.
te maken. De volgegoten vermen worden, dan
op zoogenaamde dr bbeltofels gelogd, die be
staan uit een machinaal in beweging gehou
den latwerk, waarop de vormen staan te dan
sen. Ook houdt de firma Van Houten zich
bezig met de vervaardiging van bonbons in
de grootste verscheidenheid, waarvoor tal van
vernuftige methoden bestaan. Die Iuer alle
te bespreken, zou echter te veel plaatsruimte
in beslag nemen.
Tot het uitbreken van den grooten oorlog
brc-idden de zaken zich gestadig uit, voort
durend was men er op bedacht afzet te ver-
verwerven en te behouden voor het groote
pruductievermogen der grootste fabrieksin-
richting. Filialen onder eigen nuam in Londen.
Parijs, New York, Chicago en agentschoppen
in vele landen der wereld werkten daaraan
mede. Het grootste gedeelte van het honderd
jarig tijdperk sedert de uitvindingen van do
cacaopoeder in 1328 kenmerkten zich, in
weerwil van soms moeilijke tijden door ge-
stad'gen vooruitgang, bloei en welvaart.
Een tegenstelling daarmede toonden de ja-*
ren van den grooten ooi log en daarop spoe
dig volgende crisisjaren. De uitvoer werd lam
geslagen en wegens do onmogelijkheid gere
geld grondstoffen aan te voeren, moest het
bedrijf met horten en stooten gaande worden
gehouden, eindelijk zelfs geheel worden stop
gezet. Verwachtingen gekoesterd van propa
gandacampagnes vóór den oorlog ondernomen
werden niet vervuld. Toen het werk weer kon
worden hervat, moest elk afzetgebied op nieuw
worden veroverd. De buitenlandschc concur
renten hadden inmiddc-ls \an dc afwezigheid
der Hollandsche mededingers geprofi-teerd.
Het is evenwel gelukt geleidelijk weer terrein
te winnen, waartoe de oude reputatie krachtig
kon medewerken, en zoo heeft in de laatste
jaren dezer eeuwperiode de productie weer d«e
der jaren voor 1914 weten te bereiken.
En ongetwijfeld zal <leze, moer dan een
eeuw oude industrie onder de krachtige lei
ding, die van hare directeuren uitgaat, ook m
de toekomst haar weg wel vinden Zij geniet
een wereldnaam! een reputatie, die in de
ceistc plaats haar zelf ten goede komt en bo
vendien er toe bijdraagt, den noam van *t Ne
derlandsche fabrikaat in den vreemde hoog te
houden.
Interieur der Branderij.
Hu:S op de Leliegracht, waarin het. be
drijf werd begonnen (1815).
in, waar de Van Houtens Cacao in koppen aai»
het belangstellende publiek werd verstrekt.
Het paviijoen op de World's Fair van 1893 to.
Chicago was een g'etrouwe navolging van
het Stadhuis te Bolsward. In die tentoonstel
lingsdogen had de firma een specioien archi
tect voor het bouwen deze reclamegcbouwen
Toen de nieuwe fabriek van 1882 wederom,
in weerwil van herhaalde verbouwingen en het
overbrengen van onderdeelen naar andere
stadsgedeelten, te klein dreigde te worden,
werd besloten, niet langer in de stad te blijven
behelpen, maur builen, in het veld, een ge 1
heel nieuwe fabrieksinstalletie in het leven tc
roepen. Een terrein buiten de stad, aan den
Amstcrdnmschen weg, groot 40 hectaren,
werd daarvoor aangekocht. We zijn niet meoi
in de dagen van 1850, toen een fabriek mot
s'oommachine en een woonhuis voor nog geen
3000 gulden kon worden gekocht. Thans was
met den aankoop van de noodige terreinen
ruirn een ton, en na de voltooiing van allo
gebouwen en de installation der machines,
bleken eenige m.'llioenen guldens aan de
nieuwe inrichtingen te zijn besteed. De bouw,
in 1891 begonnen, vorderde zes jaren, zoodot
eerst in 1897 in de nieuwe fabrcfken, die se
dert 1889 het predicant „Koninklijke" voet-
den, met de fabricage van cacao cn choco
lade kon worden aangevangen.
Het productievermogen daarin wos vele ma
len grootcr dan in de vorige inrichtingen, toer
dot aan de steeds stijgende vraag naar Va:-
Houten's Cnceo kon worden voldaan.
Het zou tc ver voeren, een gedctailleerde
beschrijving te geven ven de grootsche fa-
1 hrieksinrichtirgen, zooals d'e thans te Weesp
I bestaan, en dc ingenieuse wijze, waarop daoc
de verschillende cacao- en chocoladepi oduc-
ten bereik worden. De weg van cacaoboon lot
kersenbonbon of vanillereep is een zcei lange;
daarom volge hier slechts een overzicht in
vogelvlucht van de verschillende procédé's.
De cocoobocnen komen, na van vreemd»
bijmengsels als bladeren, schillen, ntukjes
hout, gereinigd te zijn. het eerst in d^ bran
derij, waar door roostering de aromatische
r to Hen tot ontwikkeling komen. In de brekcrij
orden de schillen der boonen gebroken, en
de zigtcrij wordt het afval, det tot veevoe
der dient, door middel \an een sterken luth'-
room weggeblazen.
In de maierij worden de gebroken boonen
joj fijnhe'd gebracht tusschen zware iïio'-t*
steenen. Uit den-mo'cn komt gein pordei,
maar een dikke- brijachtige massaimmers,
dc-or de groc-te warmte, die bij dc sterke wrij-
ing optreedt, gaat het in de cecoo aanwezige
et tot smelting over. Mn stolling vormt deze
massa een horde koek, die ongeveer van da-
'c'fde samenstelling is nis dc: vroeger ge
noemd; Zccuwrche chocolade. Vervolgens
rrdi in rtuswiehiigc hydraulische persen, die
Interieur Cudc Cacaomolen.
HULDEBLIJK KONINGIN-MOEDER.
Een Provinciaal Gcldersch comité.
Te Arnhem is een provincmnl Geldersch
comité gevormd voor het aan H. M. de Ko
ningin-Moeder aan te bieden huldeblijk ter ge
Icgertheid van het feit, dut H. M. op 7 Januari
q.s. gedurende 50 jaren Nednriandsch staats
burgeres is. Voorzitster van het comité Bssc
Van Heemstra—Van Oosterzee, Ie secretares
se jkvr. J. A. Bsse. van Verschuur, jkvr. J. E
M. van Voorst tot Voorst, penningmcestcrcs-
se, mej. C, U/ttenbogaaid 2e secretaresse.
Een circulaire zal worden gericht tot de
echtgenooten van alle burgemeestcts in Gel
derlond, met verzoek zoo spoedig mogelijk
bimen hare gemeente een inzameling te orga».
ruseeren.
KON. NED. LANDBOUWCCMITÉ.
Van 1018 September zal het Kon Ned.
landbouwcomité een excursie naar Denemarken
houden, die gelegenheid zal bieden zich een idee
te vormen omtrent den landbouw en veeteelt
in Denemarken en oen indruk tc krijgen van
hetgeen door boeren-coöperatie in dit land is
tot stand gebracht.
Op de heenreis wordt een bezoek gebracht
aan Hamburg, waar een of meer instellingen op
landbouwgebied cn het dierenpark-Hagenbeek
worden bezichtigd. In Denemarken worden van
Kopenhagen uit bezoeken gebracht aan zuivel»
tobrieken. slachterijen, fokstalions, het rijks-
proefstation voor plai inteelt en phytopatholo-
gie ie Lvrgby en andere bezienswaardigheden.
BIOSCOOPVOORSTELLINGEN OP GOEDEN
VRIJDAG.
Het conflict te Haarlem.
Men meldt ons uit Amsterdam:
In verschillende gemeenten hebben op Goe
den Vrijdag bioscoopvoorstellingen plaats ge
had, zulks in afwijking van vorige jaren, toer»
door burgemeesters der onderscheidene ge
meenten daartegen bedenkingen werdén geop
perd. De bioscoopdirecteuren hebben gemeend
aan de op 1 Maart j.l. in werking getredec.
Bioscoopwet het recht te kunnen ontleenen om
het geheele jaar door, dus ook op Goeder.
Vrijdag, bioscoopvoorstellingen te kunnen ge
ven, zonder dat eenig gemeentebestuur danrtcv
gen kan opkomen.
In de gemeente Haarlem is de burgemeester
echter van oordeel, dat hij het geven van bios
coopvoorstellingen op Goeden Vrijdag zal mo
gen verbieden, wesriialve bedoelde burgemees
ter proces-verbaal heeft laten opmaken tegen
de directie van het „Scala's-theater aldaar, die
haar bioscoop op Goeden Vrijdag geopend
heelt gehouden.
De 'Amsterdamschc bioscoopdirecties heb
ben de baten van de gehouden voorstellingen
afgedragen aan dc Stichting Bio-Vacantie-
oord, woordoor binnen enkele weken een 100-
tal kinderen gedurende een maand naar eer»
der koloniehuizen te Egmond aan Zee kan
worden gezonden.
