DË ËËMLANDEU
BEZWARENDE GETUIGE VOOR TORGLER
Garage MOLENAAR
4000 EXEMPLAREN
L J. LUYCX ZOON
Donderdag 2 November 1933
Uitgave: VALKHOFF Co. Bureau: Arnhemschepoortwal 2a
32 e Jaargang No. 107
EXPLOSIE-PROEVEN IN DE
WÜHLHEIDE
ZES-PERS00NS TAXI
TELEFOON 1210
4 uur 59 min.
SRAND MELDE MEN AAN
IDE TELEFONISTE
TAXI S cent per K.M.
BELT U EVEN *g§|
ook 's nachts geopend
GARAGE NIC. BQVÉE
ABONNEMENTSPRIJS pcr maandco voor Amersfoort 2.10, per maand I 0.75, per
i week (met gratis verzekering tegen ongelukken) f 0.17*
Binnenland franco per po«t per 3 maanden i 3.-. Afzonderlijke nummers f 0.05.
POSTREKENING 47910 TELEFOON 1NTERG 51»
PRIJS DER ADVERTENTIEN van 1—4 regels f 1.05 met Inbegrip van een bev/ijsnumme3
elke regel meer f0.25. Llefdadlghclds-advertentiön vcor dê
helft vaxï den prijs. Kleine Advertentiên „KEITJES" bi) vooruitbetaling 1—5 regelt
50 cent. elke regel meer 10 cent, driemaal plaatsen f 1.Bewijsnummer extra f 0.05
'HET PROCES TE BERLIJN
Demonstraties van terreurgroepen
inzake het stichten van brand
in een kelder genomen
Gewezen communist gehoord
Waarom Torgler zijn vrouw
opbelde
Mevr. Torgler had tegen getuige Spietz
gezegd, dat een vrhndin had opgebeld. Te
gen 10 uur gii?g de telefoon opnieuw. Mevr.
Torgler ging naar het toestel en zei: „De
■visite is er nog steeds. Ik.kan niet komen."
Torglïr merkte naar aanleiding hiervan
op, dot hij in de weck voor dc rijksdag-
verkiezingen van 5 Maart op een aantal
vergaderingen zou spreken en in de eerste
helft Van de week beloofd had te zullen
spreken op twee vergaderingen in Saksen.
Op den bedoelden dag hadden twee vróu
wen zijn huis opgebeld en wel mevrouw
Kühne en mevr. Kasper. Toen hij mevr.
Kühne te Pankow verliet, had hij haar
oen pond koffie en 100 mark 'gegeven, met
liet verzoek dit aan zijn vrouw te willen
geven, omdat het tegen het eind van de
maand was- Hij had toen al de bedoeling
gebed zich bij de politie te melden en had
het vermoeden, dat hij dientengevolge de
kortiende dagen niet in staat zou ziin het
zelf te overhandigen.
President: Waarom heeft uw vrouw ver
klaard, dat u op reis was?
Torgler: Ik wist Maandagochtend, toen
ik van huis ging, nog niet, waar en wan
neer ik op vergaderingen zou spreken. Ik
heb daaróm gezegd: „I-Iet is mogelijk, dat
ik pas Woensdagochtend terug kom."
President: Dat had u .toch al in Leipzig
kunnen vertellen9
Torgler: Er is toen slechts zeer terloops
'door dcn^jiro.cureur-ganeraal over gespró
ken.
Dr. Sack: Ik ben het geweest, die den be
klaagde heb gezegd: „Wacht daarmee, lot
do procureursgeneraal erop terug komt.
Want hij zal het bij zijn bewijsvoering ge
bruiken.' Ik wilde de zaak nauwkeurig aan
de orde stellen, als het zoover was.
De procureur-generaal, dr Werner, zegt
'tegen Torgler, dat hij het opvallend vindt,
dat Torgler 's avonds zijn vrouw niet zelf
heeft opgebeld en dat hij het den volgenden
ochtend mevr. Kühne heeft laten doen.
Torgler: Ik heb al in Leipzig gezegd, dat
3k 's ochtends om ongeveer half 10 heb op
gebeld en haar heb medegedeeld, dat ik
naar de politie zou gaan.
Dr. Werner: Dan was toch het verzoek
laan mevr. Kühne om uw vrouw te waar
schuwen overbodig? Het was toch eenvou
diger geweest uw vrouw 's nachts op te
[bellen?
Torgler: Ik heb mevr. Kühne niet ge
vraagd mijn vrouw te waarschuwen, doch
slechts de koffie en het geld te geven. Ik
had er den vorigen avond bij Savicky over
gedacht naar dc poliiio te gaan, om naar
aanleiding van de berichten in de kranten
over mijn medeplichtigheid bij de brand
stichting ophelderingen te geven. Ik wilde
eerst echter afwachten of hét werkelijk
waar was, wat Oehme mij had gezegd, dat
(Telegraphen Union en Wolff zulke berich
ten verspreidden. Er was 'geen enkele drin
gende reden om mijn vrouw 's nachts on-
noodig wakker te bellen en haai door deze
mededeeling ongerust te maken Dat kon
ook den volgenden morgen 'gebeuren.
Dr Sack stelt voor mevr. Kühne, mevr.
Torgler, mevr. Kasper en een kleermaker
Effner te hooren. Torgler heeft vijf gesprek
ken gevoerd. In een gesprek inot Oehme
had hij gesproken over de persberichten on
nogmaals verklaard, dat zij onjuist waren
en zijn voornemen te kennen gegeven zich
vrijwillig bij dc politie te melden. Bij den
kleermaker Effner had hij gesproken met
den regeeriugassessor Schnoppel, wien hij
hetzelfde gezegd had. In eon gesprek met
dr. Bosenfcld had Torgler den advocaat
verzocht met hem mee te gaan naar het
politiepresidium. Voorts had hij zijn vrouw
opgebeld on haar de zooevcn genopmdo
mededeeling gedaan. Tenslotte had hij mevr.
Reese getelefoneerd en had mededeeling ge
daan van zijn gesprek met Schnoppel,
Oehme en Rosenfeld en haar eveneens ge
zegd, dat hij naar de politie ging. Dr. Sack
stelt dan nog voor de geüniformde scliupo-
beambtc, die toezicht op de woning van
Torgler hield, toen getuige Spietz eenigen
tijd in den kolder was, eveneens te hooren
De voorzitter zegt. tegen Torgler. dat het
niet duidelijk is waarom hij in Leipzig niet
althans heeft gezegd hoe zijn vrouw er toe
kwam den politiebeambte te zeggen, dat
haar man zich in de pro\incie bevond.
Torgler antwoordt hierop zich slechts te
kunnen herinneren zijn vrouw te bobben co
zegd. dat hij pas Woensdag terug zou zijn
Mevrouw Torgler verhoord.
Er wordt dan voldaan aan het verzoek
van dr. Sack. Mevr. Torgler, die dagelijks
het proces op de publieke tribune bijwoont,
wordt opgeroepen oin een verklaring af te
leggen. Zij verklaart zich daartoe bereid en
wordt niet bcécdigd De president vraagt
haar wie haar dien ochtend hebben opge
beld
Mevr, Torgler: Het eerste gesprek was met
mevr. Kasper, die wilde weten of mijn man
thuis was. Ik antwoordde ontkennend.
Mevr. Kasper vertelde Verder: ,^tel,jc voor.
bij •rmj-was' al heel vroeg de politie. Ik ant
woordde daarop: „Ik heb op het oogenblik
hetzelfde bezoek". Zij vertelde verder
.Willi is gearresteerd1'. Indien ik mijn man
nog zou spreken, moest ik hem zeggen, dat
hij moest probeeren daar iets aan te doen.
Tegen 9 uur werd ik opgebeld door mevr.
Kühne, die mij vertelde, dat haar man
gearresteerd was. Mevr. Kühne vroeg mij
of zij mij kon ontmoeten, doch ik verklaar
de, dat dit onmogelijk was. Toon mijn man
later opbelde, was de politic al weg. De
beambten waren hoogstens tot half 10 bij
bij thuis.
De rechercheur Spietz houdt echter vol,
dat hij tot ongeveer half 12 met zijn sclmpo-
assistent in de woning van Torgler is ge
weest en dat al dien tijd niet door Torgler
is opgebeld. Vóórts verklaarde hij. dat me
vrouw Torgler voor de telefoon slechts van
plotseling bezoek en niet van hetzelfde be
zoek zou hebben gesproken, aangezien hij
een dergelijke uitdrukking zou hebben be
schouwd als betrekking hebbende op de po
litie en dus niet zou hebben toegelaten.
Mevr. Torgler verklaarde verder, dat zij
den beambten heeft verteld, dat haar man
niet thuis was on dat zij geloofde, dat haar
man haar gezegd had, dat hij naar Chem
nitz zou gaan. Toen hij Maandagochtend
wegging had hij haar gezegd, dat hij waar
schijnlijk pas Woensdag zou thuis komen.
President: Wanneer heeft uw man u op
gebeld?
Mevr. Torgler: Tusschen half 10 en kwart
voor 10. De politie was juist uit huis. Hij
deelde mij mede, dat hij naar het politie
presidium zou gaan. Ik verzocht hem niet
HET ADRES VOOR EEN
BLIJFT
De Tsjechische republiek vierde haar 15-jarig bestaan en zond bij een militaire pa
rade bovenstaande pantser-auto's de straat op.
alleen te gaan en mij na afloop het re.suHaat
te laten weten. Later heeft toen advocaat
Rosenfeld opgebeld- en mij medegedeeld,
dat men mijn man op het politiepresidium
had gehouden. Vèn den brand in'den rijks
dag had ik pas 's ochtends gehoord. Toen
mevr. Kasper opbelde, wist ik er nog niets
van.
De procurctir-gcneraal dr W erne r:
Heeft uw man u achteraf niet medege
deeld,; dat hij dien nacht niet naar huis
Was gekomen, omdat hij het eiligcr vond
in een andere 'woning te blijven?
Getuige Dat heeft hij nM gedaan: hij
heeft rnij slechts medegedeeld, dat hij bij
Kühne had gelogeerd, doch niet gezegd
waarom.
Dr. Werner: Uw zoon heeft te Londen
verklaard, dat zijn vader hem 'ater verteld
heeft, dat Kühne en hij niet naar hun
woning wilden terugkeeren. Als uw zoon
het wist, kan men toch aannemen, dat u
het ook wist?
Getuige Mevr. Kühne heeft mij ge
zegd, dat mijn man er heeft geslapen, om
dat liet te laat was geworden.
Torgler valt op zeer heftigen toon uit,
dat hij niet begrijpt waarom de procureur-
generaal nogmaals een verklaring vvenscht
te hebben hoe het mogelijk is, dat zijn
vrienden bezorgd warén voor zijn loven.
Dc president verzoekt Torgler niet in
de fouten van Dimitrof te vervallen en
zakelijk te blijven.
Vervolgens wordt de rechercheur Ho li
man n gehoord, die den communistischrn
partij-secretaris Otló Kühne heeft gear
resteerd. Na de arrestatie liep hij door de
kamer. In èén er van stond een heer in
hemdsmouwen, dien mevr Küline aanduid
de als een gast, drc bij de familie gelogeerd
had. Getuige had zich toen vorder niet om
den man bekommerd.
Getuige wist niet, dat de arrestatie die
hem gelast was, met den brand in den
rijksdag in verband stond
Vervolgens wordt gehoord de journalist
Z i m m e r ni a n n. die op10 September nan-
.giftVTnj' hét rIJksgcrecliL>fiof had gedaan
van een ontmoeting met Torgler. Hij ver
telde Torgler in de tram te hebben gespro
ken en had den indruk gekregen, dat er
iets bijzonders aan de hand was. Bij het
zien van S A. lieden had Torgler gezegd:
..Er wordt van allerlei voorbereid; er hangt
iets in de lucht. Als liet signaal ontvlamt,
zullen zij wel in hun muizengaten krui
pen." Deze ontmoeting had op Donderdag
of op Zaterdag plaats.
Torgler: Ik moet mij er over verba
zen, dat een man, die aanspraak op intelli
gentie wil maken, een zoodanige fantasie
heeft. Houdt de heer Ziniincrmann mii
voor een ezel?
Er ontspint zich een langdurige discus
sie tusschen Torgler en getuige Zimraer-
mann, waarbij Torgler ontkent, dat hij ge
noemde uitdrukking heeft gebruikt.
Dr Sack stelt getuige een groot aantal
vragen cn wijst hem, evenals de presi
dent, cr op, dat het vreemd is. dat hij
thans pas aangifte heeft gedaan, hoewel
hij zich toch onmiddellijk na den brand
het gesprek had moeten herinneren. I)r.
Sack wil weten waaruit getuige conclu
deert, dat Torgler den werkloozcn aanwij
zingen In bepaalden zin had gegeven.
Getuige: Wie de situatie in de districts
vergaderingen te Lichtenberg heeft gezien,
wie de massale opkomst van arbeiders
heeft gezien en de redevoeringen der com
munisten in deze vergaderingen heeft ge
hoord, wie gezion heeft hoe Torgler te
midden der arbeiders stond, die met ver
wrongen gezichten stonden te luisteren,
die moot do overtuiging hebben gehad, dat
Torgler toch minstens uiteenzettingen
heeft gegeven, die in deze zaak licht kun
nen brengen.
Dr. Sack wil weten: Wanneer hebt U
voor de laatste maal van beklaagde Torg
ler dreigementen of opwekkingen tot ge
welddadigheden gehoord?
Getuige: Den tijd herinner ik mij niet
meer nauwkeurig. Dat is in een tijdsverloop
van acht jaar bijna onmogelijk. Maar ik
weet, dat dc dreigementen, die Torgler In
de districtsvergaderingen heeft uitgespro
ken, grootendcels vielen tusschen 1921 cn
1924.
Torgler vraagt den getuige waarom deze
in 1930 zijn mandaat in den districlsraad
heeft neergelegd en constateert, dat hij in
het gesprek nooit het woord signaal („fa-
nal") heeft gebruikt cn nooit heeft gespro
ken over S.A.-lieden en muizengaten.
Torgler verzoekt hem in de gelegenheid
te stellen de politieke gesprekken, die hij
indertijd heeft gevoerd, aan dc rechtbank
mede to dcclen. Dc weergave van deze
gesprekken zou voor hem van de grootste
bcteckenis zijn.
President: Daarvoor zal hij het politieke
gedeelte nog gelegenheid zijn. ITet is be
ter, wanneer het in zijn verband geschiedt.
Hierna wordt gepauzeerd.
Bij het begin van dc middagzitting
komt Torgler nog even terug op het
verhoor van den getuige Zimmermann
en deelt mede, dat hij op 23 Febru
ari tusschen 11 en 1 uur aanwezig was
in da yergadering van de grondwetcom
missie en den Zaterdag tevoren den gehee-
len dag tot 's avonds in den Rijksdag. Het
is dus onmogelijk, dat hij op een van deze
beide dagen den getuige Zimmermann ont
moet heeft.
Volgende getuige is een mijnwerker Kun-
zak, waarvan dc voorzitter mededeelt, dat
hij verscheidene malen gevangenisstraf
heeft ondergaan wegens oplichting, zede-
iijkhcidsdelictcn en gevangenis-oproer en
dat hij bij de laatste veroordeeling dc bur
gerlijke eere-rechtcn heeft verloren.
Getuige Kunzak heeft zich in dc gevan
genis aangemeld als getuige, omdat hij
beweert Van der Lubfce uil liet jaar 1925
te kennen. Getuige, die voorlóopig niet bc-
cedigd wordt, was eerst lid van de U.S.P.D.,
de onafhankelijke socialistische partij, doch
ging later over tot dc K. P. D. tot het
begin van 1932. Hij was leider van. een
communistische cel en werkte in den ille
galen tijd als koerier. In 1932 was hij uit
de K.P.D. geroyeerd.
President: „Hoe zat het nu met die ver
gadering in Dusseldoi'f in 1925?"
Getuige Kunzak: „Ik woonde in Keulen
onder den valsclien naam Anton Kemnitzer
en werd als gast. uitgenoodigd op een func-
tionarissenvergadering, waar ook partijge
nooten uit Holland cn Belgiè aanwezig wa
ren. De leider van de communistische par-
tijafdoeling te. Lelden stelde Van der Lubbe
aar. ons.allen voor. Het ging om den op-
bcuw van de jeugdorganisatie, waarvoor
Van der Lubbe de geschikte man was."
President: „Heeft ook Heinz Neumann
gesproken?"
Getuige: „Ja. maar wat Van der Lubbe
zei kon ik niet verstaan. Ilij sprak slechts
gebroken Duilsch.'
De bijzittende rechter Cocndn-s laat Kun
zak dan een geïllustreerd handboek van
leden van don Rijksdag zien en loont hem
een portret terwijl hij zijn hand op het on
derschrift houdt. Het is het portret van
Heinz Neumann. Kunzak herkent het por
tret echter niet.
De verdedigers Dr. Sack en Dr. Scuffert
wijzen erop. dat de getuige.bij zijn vroeger
verhoor heeft medegedeeld, dat Van der
Lubbe zelfs goed Duitseh sprak, terwijl hij
thans verklaart, dat hij Van der Lubbe
met kon verstaan cn dal zijn rede'vertaald
«•noest worden.
Getuige wijt d:t hieraan, dat hij zich bij
zijn vroeger verhoor verkeerd heeft uitge
drukt.
De verdedigers herinneren Kunzak aan
ren brief, die hij in Mei aan den rechter
van instructie hoeft geschreven. Hij biedt
zich daarin aan als getuige en schrijft, dat
hij do mede-daders van Van der Lubbe kan
helpen opsporen
In liet bijzonder kan hij mededeeling
doen over illegale terreurgroepen en voor
al over vrouwelijke parlijgenootcn. die aan
hel illegale wérk deelnemen. Hij garandeer
de. deze terreurgroepen in acht dagen te
zullen opsporen, wanneer hij verlof uit de
gevangenis kon krijgen.
De verdediging zoowel als het gerechts
hof komen opnieuw over do vroegere straf
fen van dezen getuige te spreken. Dc ver
dediging verzoekt de acten van deze straf
fen ter inzage te mogeu hebben, opdat de
ïcclithank een critische maatstaf zal heb
ben bij de beoordccling van de verklarin
gen van dezen getuige.
Kunzak wordt verder verhoord naar Aan
leiding van zijn vroegere mededeclingen
over een springstof-opslagnlaats in de
Wuhlheidé. waar'geheimzinnige experimen
ten met vloeistoffen zouden zijn gedaan.
Kunzak deelt hieromtrent metlc: „In Sep
tember 1930 was ik werkloos en werd naar
Berlijn ontboden. Met eenige partijgenooten
ben ik uit Berlijn naar het station Wiibl-
heidc gegaan. Er waren ongeveer zeven
man. Wij zijn langs dc spoorlijn gegaan,
trokken door een gehucht cn kwamen toen
:n een boschje. Het boschje was een soort
verdekt aangelegde loopgraaf, een kuil van
ongeveer twee meter diep. Daar had men
r-enige gaspijpen lot ontploffing gebracht,
ongeveer acht stuks. Bij deze onderneming
was een man geweest, die cr ongeveer uit
zag als Torgler.
President: „U hebt hij het verhoor door
den rechter'van instructie niet gezegd, dat
hij er ongeveer uitzag als Torgler, doch U
hebt met zekerheid gezegd: „Die ccne was
Torgler", omdat U hom kende. Is er ook
over gesproken, wat men in de lucht zou
laten vliegen?"
Getuige: „Klaarblijkelijk in de eerste
plaats openbare gebouwen."
President: „Is ook van liet stichten van
branden gesprokén?"
Getuige: „Neen".
Getuige Kunzak vertelt 'verder, dat in de
communistische terreurgroepen vrouwen
zouden worden opgenomen, terwijl oök liet
gebruiken van iPcgalc buitenlandsche par
tijgenooten werd aanbevolen.
In een vergadering was een zekere Bar
natschak, een spoorwegeitiployé. die in een
kelder voor eenige partijgenooten brand
sticht ihgsproèfriemingcri had gedemon
streerd.
Op een vraag van Torgler, waar getuige
hem had leeren kennen, antwoordt Kun
zak. dat hij Torgler in het Karl Liebknecht
huis had gezien cn hem dikwijls op ver
gaderingen had hooren spreken.
Volgende getuige is de rechercheur Sta-
nek, die een onderzoek naar de rnededee-
lingen van getuige Kunzak heeft ingesteld.
Dit onderzoek strekte zich in de eerste
plaats uit lot het terugvinden van de spo
ren van do springstofexperimenten bij hét
station WublTVeide. Getuige is daar twee
maal met Kunzak geweest.
(Zie vervolg op pagina 2).''
DIT BLAD HEEFT EEN DAGELIJKSCHS
GECONTROLEERDE OPLAAG VAN
BUITENLAND.
Bezwarende getu igeverklaring voor
Torgler. (Eerste Blad, pag.-4»)
Panter wordt uit Duitschland uitgewezen.
(Derde Blad, pag. 1).
BINNENLAND.
Dc regeeringsuitgaven sedert 1900.
(Tweede Blad, pag. 1.)
Dc regeering acht den corporatievcn
Staat absoluut verwerpelijk. (Mem. van
Antw. Rij ksbêgroo ting.)
(Tweede Blad, pag. 2).
Incident in den Raad van Iloorn over
een verboden Graal-optocht.
(Tweede Blad, pag. 2).
Auto rijdt bij Loenersloot in het Merwe*
dckanaal. Twee dooden.
(Tweede Blad, pag. 2).
De arbeid in broodbakkerijen.
(Eerste Blad, pag. 2.)
STADSNIEUWS.
Nabï/rachting over den gemeenteraad.
(Eerste Blad, pag. 3.)
De beweging Dollar en Pond.
(Eerste Blad. pag. 3).
Het gouden jubileum van „De Gulden
Korenaar."
(Eerste Blad, pag. 3.)
Lezing van den heer Fernandez voor
NederlandFrankrijk.
(Eerste Blad, pag. 3.)
Dc resultaten van den alhier gehouden
Wcreklspaardag.
(Eerste Blad, pag. 3).
Medegedeeld door het K.N.M.I. te De
Bilt.
Hoogste barometerstand 775.8 te Aku-
reyri.
Laagste barometerstand 717.1 te Visby.
Verwachting: Krachtige tot matige?,,,
Westelijke tot Noord-Westelijken of Noor
delijke: wind, zwaar bewolkt met tijdelijke
opklaringen, waarschijnlijk regen of hagel
buien, iets kouder.
Nog steeds blijft over vrijwel geheel
West-Europa de buiige vveerstoestand aan
houden. Een secundaire depressie trok gis
teren via Schotland Zuid-Oostwaarts en
passeerde heden ons land. Ferme stijgin
gen van den barometer volgden vooral in
IJsland, alwaar in Akureyri sinds gist: n
dc luchtdruk ruim 24 m.M. gestegen is.
Dc temperatuur is over IJsland en tenge
volge van don koude-inval ookin Noord-
Icrland en Noord-Schotland gedaald. Over
al waaien over de Britsche eilanden nog
krachtige of vrij krachtige winden uit
Noordelijke tot Noord-Westelijke richtin
gen. De depressiekern over dc N"oorschc>
zee vulde op. Thans zijn nog lage druk-
kerneh over de Oostelijke Noordzee cn Zui
delijke Oostzee gelegen Over vrijwel het
gehcele waarnemingsgebied viel regen. In
ons land had Vlissingen met 8 m.M. de
grootste hoeveelheid. Voor morgen blijft
ten onzent guur on buiig weer te wachten.
6-7 PERS. AUTO MET CHAUFFEUR
IANGESTRAAT 49-51
TELEFOON 190
Effen wollen Stof 230 c.m. breed
S3 cent per meter
Slechte 3 dagen
Mooi Ruiten 49 en 53 cent
per meter (niet per el).