H. M. KOENE Jzn
VACANT
New York
WESTWARD HO
Los Angeles Honolulu Manila
De opmarsch van Amerikanisme en moderne techniek
Bij Jacqueline Royaards
Sandberg
WONINGINRICHTING EN
KUNSTNIJVERHEIOSARTIKELEN
Waaronder nnnm kcuze:
AARDEWERK
GLASWERK
SMEEDWERK
SOLAMASSIVE
BYOUTERIEËN
Kapstok, divaii- en
tafelkleeden. Dres-
Ilandsewevcnsoir- en schoon
steenloopers. Kus-
I sens
TORENSTRAAT 1 hoek Plantsoen W
Het m.s. „Statendam" nadert het eind
doel van zijn reis. In de verte doemt de
Amerikaansche kust op en immer scherper
teekent zich het „Vrijheidsbeeld" tegen den
massalen achtergrond van New York af.
„Waar do vrijheid eindigt", merkt een
Amerikaansch mede-passagier niet zonder
scherpte op.
Inderdaad, het lijkt er veel op,, dat de
vrijheid een der meest geadverteerde
Amerikaansche goederen! in de Nieuwe
Wereld een einde heeft genomen en het is
wellicht onbewuste ironie van den bouw
meester geweest, toen hij het groote vrij
heidsbeeld aan de monden van den I-Iud
son zoo plaatste, dat het zag in de richting
van Europaen zich thans als een waar
schuwing bevindt op den weg, die leidt
naar „God's own country", het land van de
„bigger and better murders", de „geheime
genootschappen", de „bathing beauty", de
..headline heroes", schitterende wegen, tal-
looze godsdienstige secten, weergaloozc
films en vele dingen meer, die gezamen
lijk den schoonklinkenden naam „Ameri
kaansche beschaving" voeren.
New York.... metropolis. Er worden
wonderen verteld van deze wereldstad en
terecht. De skv line, de drukte van de
beurswijk Wallstreet en omgeving de
kolossale gebouwen, de „openbare leeszaal"
op den hoek van Fifth Avenue en 42nd
Street, de millionairs, Broadway en Times
Square met hun overweldigende lichtrecla
mes, kortom de wonderen van New York,
zij zijn in alle talen der wereld beschreven
en bezongen.
New York is niet schilderachtig, niet
stemmingsvol. De stad maakt slechts één
indruk: o vc rd a verend, metropo
lis. Een technisch gedrocht Tan staal,
beton en asphalt. Een nieuwe, phantasti
sche wereldverwezenlijking, die slechts
schijnbaar rust op de oude, Europeesche
normen, al betoogen de Amerikanen nan
ook honderdmaal, dat Rome *.n Atheno de
bakermat zijn van de onvolprezen Ameri
kaansche cultuur. New York, stad vm de
toekomst? Het is mogelijk. Zeker is, dat
alle andere steden op aarde in vergelijking
met New Y'ork den indruk wokken, dat zij
producten zijn van een antieke beschaving.
New York is reeds s'uper-Amorikaansch
en de beweging, die men in de Vereenigde
-Staten kenschetst als „de aanval op New-
York" wint dan ook dagelijks veld.
Duizenden en nog eens duizenden auto's
Door haar aantal is de automobiel alweer
haast onmogelijk geworden. New York
schreeuwt om een nieuwe wijze van ver
voer. Maar nog rijden de auto's. Men geeft
gas en stopt, gehoorzaamt lichtsignalen,
gaat onder in den stroom. Glassplinters
een botsing... het licht verandert van
kleur en voort gaat de stroom, „down
town" of „up town".
Een nauwe opening in liet plaveisel
een gat in den grond? Neen, een tunnel
van den underground, waaruit duizenden
en nog eens duizenden menschen in de
ochtenduren opdoemen en zich als grau
we schimmen verspreiden in de city. Het
arbeidsleger, waarop New Y'ork is opge
trokken: een nieuw mcnschentype, primi
tiever dan in de Oude Wereld. Makelaars
en negers, directeuren en typistes, inge
nieurs en werklieden. Eén idee bezielt hen
allenvoort te gaan, gehaast en ge
jaagd. Zij worden gestuwd door den geest
van de wereldstad.... waarheen? Voorals
nog naar fortuin of mislukking, in ieder
geval naar de theaters... en toch uitein
delijk misschien naar een nieuwe cultuur?
New York, imposant en kolossaal: de
strijd vameen volk voor zelfvenvezenlijking
op het moderne slagveld: de metropo
lis.
De energieke immigranten, die de Ver-
eenigde Staten in den loop der laatste
eeuwen hebben bevolkt, gedreven door hun
verlangen naar welstand en aangetrokken
door de kolossale leege gebieden tusschcn
de Atlantische en Groote Oceaan, hebben
zich in den loop van cenige generaties
over liet enorme continent verbreid. De
prairies zijn bebouwd, de oude Indianen
paden lang verlaten. Wie in de bergen ach
ter Pasadena in California zijn weg zoekt
langs het „Lono Pine Trail" en beneden
zich, in dc vlakte, het stcdencomplex Los
Angeles ziet liggen, glimlacht bij de gedach
te aan den strijd der Indianen tegen goud
zoekers en de hen op den voet volgende,
aandreunendc moderne techniek. De oudo
Spaansche missies bestaan nog slechts als
dingen, die een zekere „sightseeing"waardc
hebben; do goudzoekers vindt men nog
slechts sporadischmaar de geest van
de missionarissen en dc golddiggers leeft
voort. Hij leeft voort in den Amerikaan-
schen burger, die voortdurend dc heerlijk
heden van hel Amerikanisme predikt en
uitdraagthij leeft ook voort in de
„gangsters" en „racketeers" en de „bootleg-
gors", die men in allo Amerikaansche ste
den aantreft en die feitelijk de geestelijke
nazaten zijn van de woudloopcrs en goud
zoekers uit vroeger jaren. Want ook in de
door „efficiency" en „education" geregeerde
Noord-Amerikaansche Unie zoekt de ro
mantiek een uitweg
Los Angeles is honderd ten honderd een
Amerikaansche stad; liet is daar trotsch op
en vertoont fier de attributen, die het als
zoodanig voert: een rechthoekig stratennet,
kolossale gebouwen, schitterende biosco
pen, een gepcrfcctionncord bendewezen on,
last not least, „honest to God one hundred
percent real American citizens".
Los Angeles, dc nieuwe stad, is als een
complex paddestoelen uit den grond opge
komen. Reclames, autoslierten, wolken
krabbers als in New York; los Angeles,
eindpunt van den langen weg over hel
continent, die naar cl dorado, het goudland
California voerde. Thans schitterende we
gen, golf links, Moorschc villa's, Yenc-
tiaansche gondels, Hollywood. Home was
never like this! Dit althans tracht men den
Europeesrhen bezoeker diets te maken.
San Pedro, de haven vail Los Angeles
Het is donker. Niet zonder moeite bereiken
wij de „President Madison" van dc Dollar
Line, dij onder sloom ligt, gereed de reis
naar de Saridvvich-eilandcn te ondernemen.
Lcn totaal vcramerikaanscht nichtje en
haar kornuitjes uiten haar verrukking met
stemmetjes, die klinken als gebroken glas
in een stalen emmer. „How wonderful;
say, boy, what a dandy liner!". Dan wor
den de trossen losgemaakt; in dc duister
nis verdwijnt „tiiq slate of states", Califor
nia. In dc veitc con sombcr-roode, onheil
spellende gloed. Ken brandende oliebron
Een waarscnuwing?
De eenmaal Stille Zuidzee is te smal ge
bleken om het Amerikanisme in zijn loop
te stuiten. Het Amerikaansche volk heeft
in zijn rusteloozc verbreiding voor den
Pacific geen balt gemaakt; het is verder
westwaarts gedrongen en heeft zijn dogma
ia van efficiency en education, zijn boule
vards, felle lichtreclames, slobberbroeken
en sportterreinen, mitsgaders andere zege
ningen ter beschikking gesteld van andere
menschcngroepen. „Kultur musz h i-
11 e i n" is wel de w apcnkrcct der Yankees
geweest!
Honolulu, „fair heaven", is soms betoovc-
rend mooi, doch het leeft in den ban van
een blanken Noordelijken Reus. Een groote
affiche, met een pakkend slogan bedrukt,
trekt de aandacht. May day is lei day!
De lei, kleurige bloemenslingers, die den
vreemdeling als welkomstgroet zij het
tegenwoordig tegen betaling van een paar
kwartjes worden omgehangen door vie
zige oudo Honolulu'sche vrouwen de
wereldvermaarde „Honolulu beauties" zijn
goeddeels naar Broadway geëxporteerd
is een praentig reclame-object. May dav
is lei d ay 1 Men bange dus dien dag een
bloemenslinger om; er worden vele „Lei
Day Parties" georganiseerd. „Lei day; will
NEW YORKMETROPOLIS
ALOHA-O
Welkom vreemdeling!
revive the atmosphere of OlcP Hawaii,
where the wearing of wreaths of happiness
was a habitual practice with island resi
dents". Dc leus slaat in; de Amerikaan
sche inwoners van Honolulu winden zich
op, want het is sentimenteelen het
betaalt. Welk een voordéelen'brengt dit op
schroeven van een oud gebruik met zich
mede! Ilct heeft sightseeing waarde, het
voedt op tot burgerzin, liet kweekt dc lief
de tot de natuur aan en ten slotte brengt
men tocli die aardige inboorlingen, die
nog zoo jammerlijk onbeschaafd zijn, een
treedje hooger op den bcschavingsladdcr?
Amerika omknelt de Stille Zuidzee in een
benauwende omhelzing cn de opmarsch
van het Amerikanisme wordt ook door dc
meest schilderachtige cn fleurige barrica
den niet gestuit.
Honolulu is Amerikaansch territoir cn
de stad zou daarmede \oklocndc gctcc-
kend zijn, ware het niet, dut boven rechte
straten, buildings en warenhuizen de at-
rnosphecr der Zuidzee-eilanden hing cn dut
de Inhe^msche, zij liet niet meer raszuivere
bevolking goeddeels de rol \an toeschouwer
sjieell. Zwierige, iuic menschen, felle tegen
stelling tot den Amerikaansch en zaken
man, met hangkaak, streepdas cn andere
min of meer goede qualitcitcn.
Manila, hoofdstad van de Philippijnsclic
eilanden die in het begin dezer eeuw
onder Amerikaansch bestuur kwamen
is natuurlijk in het gelukkig bezit van
's werelds nicest beroemde pier. Ook deze
stad kreeg haar deel van den Amerikaan
schen vloedgolf, die thans o\er de wereld
strijkt. Openbare markten, waar men vcrsch
vleesch en groenten kan koopen, schreeu
wende advertenties voor Lucky Strike,
Camel en Chesterfield („Not a cough in
a carload!") cigarcttcn, drugstores, filling-
stations, hot dog stands, soda fountains,
zakcnmenschen met dezelfde gezichten,
manieren en dassen als in New York, Los
Angeles of Honolulu, kortom, alle denk
bare dingen, die de gestandaardiseerde
Amerikaansche beschaving kenmerken,
treft men in Nicuw-Manila aan. Het is
immers voor den rcchtgeaarden Yankee
een levensbehoefte om dc wereld te overtui
gen van het nut cn de zaligheid zijner cul
tuur! Dc Amerikanen zien in deze wereld
verovering, hoe karakterloos zij ook moge
zijn, een heiligen oorlog, een kruistocht,
ccn poëtisch gebeuren... Luistert-maar:
„Amerikaansche kas registers zingen
hun vroolijk wijsje in de winkels van
Peking en Johannesburg, Amerikaan-
sclie scheermesjes maken de kin van
blonde Zweden in Stockholm cn don
kere Afrikanen in den Sóudan schoon.
Wij Amerikanen zien in deze „civili
sing implements" niets minder dan
„gifts of Go.l to a benighted world".
In Tokio zijn tegenwoordig atsu
keiki (Amerikaansche warmo stroop
wafels) verkrijgbaar, Berlijn heeft zijn
soda-fountains, Moskou zijn service sta
tions. American Jazz bekeert Duitsch-
land van dc Wagneriaansche illusies
en maakt het Oostcrschc oor geschikt
voor een nieuwe muziek. De Ameri
kaansche cocktail heeft dc Parijsche
café's veroverd. De Amerikaansche
architectuur overschaduwt den roem
\an Griekenland. Romcinschc baden
zijn tegenwoordig van Amerikaansch
fabrikaat."
Dit is geen Amerikaansche journalistiek,
het was een der hoofdambtenaren van Pre
sident Hoover, die het voorgaande uitsprak.
Ook Manila kreeg zijn deel. Even buiten
Intra Muros, de oude Spaansche stadswijk,
verheft zich een fonkelnieuw gebouw, het
Legislative Building, dat meer dan twee
millioen dollar heeft gekost -r- vertelt de
gids vol trots. Naar Amerikaansch ideaal
en democratisch patroon troont daar een
soort volksvertegenwoordiging. Zouden de
Spaansche hidalgo's zich niet omdraaien in
Een terugblik op het leven van
wijlen dr. Royaards
Een belangrijk gedeelte van zijn w'uchl-
baar leven beeft wijlen Dr Willem Roy
aards doorgebracht in cenc ruiime en mo
derne woning in het nieuwere gedeelte van
Amsterdam, en diar heeft hij het hoofd go
boden aan do talrijke, en veelal schrijnen
de, desillusies, die hem, vooral im den scha
duw van den dood, niet gespaard bloven.
Maar kort voor zijn overlijden vestigde hij
zich in een mooi en antiek huis aan één
der schilderachtige grachten der hoofdstad,
en in dezo rustige woning wat comfor
tabeler gemaakt door cén van Royaards'
zonen, dio zich als architect een weg door
het leven hoopt te hanen leeft Jacqelin*
Royaards—Sandberg, dc, bijna klassieke,
vertolkster van de Badelöch-figuur uit
Vondels „Gijsbrecht van Aemstel".
Het is een beetje eenzaam in die stem
mige kamers met hooge schouwen en don
kere en gebarsten balken, dio al neerzagen
op tientallen van voorafgaande generaties.
Maar zeg mevrouw Royaards niet, dat het
triest is in haar home, want dan zal zij
liet zéér oneens met U zijn. zooals zij het
onééns was met haar interviewer.
Zij zit voor het open vuur, in een go-
beeldhouwden zwaar-massieven leunstoel,
achter oen servies van oud-aardewerk en
omringd door veel kannen en kandelabres
van koper cn tin. Tusschcn deze muren
schijnt dc wijsheid, do kalmte te zijn van
veel vergane geslachten. Men voelt zich
ontrukt, en het is wat vreemd te beseffen,
dat het geluid, dat men hoort achter de
dichtgeslagen blinden, liet gebel van een
twintigste Gouwsche tram is, of de claxon
van een auto. Het water neuriet op dc thee
stoofDo gestalte van Badeloch weeft
zich in onze herinnering, en het is frappant
om op tc merken hoe dezo actrice do sfeer,
die om haar liefste rol hangt, ook gebracht
heeft binnen de wanden van haar info
rieur. En men gelooft, dat hier vaak go
sproken cn gedacht worden de verwinnen
do woorden van» Gijsbrecht's ontstegen ga-
de: „Wat geef ick om do stad. om al de*
werelds goet!" Ja, waarlijk, wit zal Jac
quel ine Royaards er om geven met haar
huis en hart vol herinneringen, vol heim
weeNog slechts enkele weken en Von
del's nieüivvjaarsstpk is weer op veler lip
pen
Zij herdenkt een loopbaan van schier
dertig jaren. Het wordt n-iet alleen een to
rugblik op 4e eigen carrière, maar bo
venal een terugblik op het leven van Dr.
Willem Royaardsop do problemen, dio
hij op te lossen, op de lasten, die hij te
dragen, op de teleurstellingen, die hij to
ondergaan en op de triomfen, dio hij to
boeken had. Kan het ook andei's? Heeft zij
niet tè 'ang cn met tè diep medeleven, en
mede-lijden vaak ook. bij „den baas tc roer
gestaan"? Heeft „het gesnor var. buien,
dat over zijn muts ging" haar niet even
zeer verblijd of gehavend al naar gelang
de wind blies?
Het is, vertelt mevrouw Royaards met
haar zingende stem, nu ongeveer 28 jaar
geleden, dat ik bij de oudo Koninklijke
Verecniging als beginnend actrico een
plaat9jc kreeg, héél bescheiden natuurlijk
Clirispijn en do Vos waren er toondertijd dc
groote cn voortreffelijke regisseurs. Kort
daarop trouwde fk en mijn man, die óók
bij dc Koninklijke geëngageerd was, nam
daar zijn ontslag en ging tijdelijk naar
Duitsch land. Na dat verblijf, dat niet zoo
"bijster lang geduurd heeft, begonnen wij
tezamen met Eduard Verkade de zooge
naamde „Zomerspelen" en niet lung daar
na werd onder leiding van Royaards do
N-V. „Het Toonecl" opgericht. Uit de perio
dic dateeren do opvoeringen van „Adam
in Ballingschap", „Mercadet", „Lucifer".
Wij rekenden ons tot bet opkomende ge
slacht en de moeilijkheden bleven ons niet
gespaard. Naast ons stond al dadelijk als
machtige concurrente do Koninklijke Ver-
ceniging. die den stadsschouwburg in Am
sterdam bespeelde. Maar wo hielden stand,
zonder één cent subsidie. Ik denk nog dik
wijls aan die dagen. Mijn man kreeg van
een welwillend vriend eens een geldelijke
tegemoetkoming vanveertig gulden, eu
het concept van den dankbrief, dien Roy
aards schreef en die vier zijdjes besloeg,
ligt nog altijd als curiositeit in dc secretai
re, die daar ir.. den hoek staat
Het tweede jaar kwam Musch hij ons en
hij kreeg onmiddellijk mooi werk to doom
Zijn advocaat in „Jonkvrouwo de la Scig-
liere" werd één zijner meest geprezen crea
ties. Op don duur echter zocht nujn man
andere wegen cn hij aanvaardde de functie
van directeur der .Koninklijke Voreeniging
„Het Nederl. Tooneel". Voldoening, maar
ook onnoemelijk veel leed heeft dc vervul
ling van deze verantwoordelijke positie
hem gebracht.
Wat ik vooral met groote en diepe gene
genheid ben blijven herdenken, gaat me-»
vrouw Royaards verder, is dc spontane be
reidwilligheid, waarmede talloozen in den
lande stééds weer opnieuw het werk van
mijn man hebben willen steunen. Gemak
kelijk heeft hij het nimmer gehad, en zelfs
nu schijnt men daarvan in \clo kringen nog
niet voldoende besef tc hebben. Factoren
buiten hem effenden hem litng niet altijd
het pad, en ook zijn innerlijke gesteldheid
maakte hem niet steeds den tocht door hef,
leven eenvoudig. Hij streed het meest
rnetzichzélf. Iedere regie was liern een
veldslag. Hij vverkto op hoogspanning en,
dat was oorzaak, dat hij nimmer fluvveelen
handschoenen aantrok. Zijn energie bij het
regisseeren verflauwde na et, maar nam.
voortdurend in intensiteit too. llij gaf zicii
geheel cn zonder reserve, maar eischte ook
van anderen, dat zij hetzelfde deden. Ie
mand, dio er niet met de volle honderd
procent bij was, irriteerde hem, cn dat
leidde niet zelden tot botsingen. Maar na
derhand was hij toch hartelijk dankbaar als
men c.iet tè zeer op zijn drift was inge
gaan. Do kapper, die meer dan honderd
keer zijn pruik voor „Mercadet" verzorgd
heeft, had ook meer dan honderd ontplof
fingen te verduren, en tóch zijn zij samen
dc beste vrienden gebleven.
Dc Badclochrol, waarin ik cenige jaren
geleden ook gejubileerd heb, ligt mij bet
meest van allen aan het hart, zoowel om
do psychologische waarden als om die der
onvergelijkelijke woordmuziek. Ik denk
nog altijd met blijdschap aan die gedenk
waardige eerste opvoering van „Gijs
brecht', onder regie van mijn man en met
muziek van Diepenbrock, uitgevoerd onder
directie van Willem Mengelberg. De Ko
ningin was speciaal voor die gelegenheid
naar Amsterdam gekomen, en iedere be
langstellende) vroeg zich met nieuwsgierig
heid af hoe „de beide Willcmmen" op el
kaar reagecren zouden
Mevrouw Royaards bracht mij nog voor
een typisch en verweerd deurtje, waar ach
ter zoo'n flinke oud-Amsterdamscho tuin
ligt, dien de vreemdeling er niet vermoe
den zou. Da;\r heeft doctor Willem voetje
voor voetje zijn laatste wandelingen in het
vaderland gemaakt. Tenslotte bracht zij mij
eenigo oogcnblikken in het bibliotheekver-
trek do kamer, ondanks vele rijen boe
ken, scheen verlatenhet lamplicht viel
niet meer over den doorgroefden kop van
den unieken tooncclleidcr
IIANS P. VAN DEN AARDWEG.
hun graven, als zij het modern spektakel
konden beluisteren? Zou de opmerkzame
toehoorder niet een uit de graven opstijgend
gcruisch van „barbaros" kunnen vernemen,
als door dc gewijde Sint Ignatius kerk aan
de Callc Arzibispo een stroom van wereld
reizigers in vliegende haast wordt geleid?
En rilt men niet van ontzetting, als men
zic-t, dat de Santo-Tomas-universiteit is
„the oldest University existing under
American flag" of dat het Fort San
tiago geannonceerd wordt als „the oldest
piece of construction under the stars and
stripes"? Europa en Azië zijn geworden tot
gelukkige jachlgrondcn der Yankees; de
aanval geschiedt met vreedzame middelen,
hij is er des tc gevaarlijker om!
Eenigc uren rijdens van Manila ligt het
dorpje Pagsanjan. Het is Paasch-avond. De
inwoners, van wie velen een pompeus,
meestal niet verdiend, abogado achter
hunnen naam hebben geplaatst, zitten voor
de ramen hunner huizen. Zwierige, luie
kerels lummelen rond bij de poort en in
de hoofdstraat, die slecht geplaveid en na
genoeg piet verlicht is. In de verte klinkt
een eentonig gezang; een processie nadert.
Lange rijen in het wit gekleedo kinderen,
kaarsen dragend en voorafgegaan door
priesters. In den stoet ook vele padres en
rnadres, met groezelige, verre Tan onschu-
dige, maar toch devote gezichten. Heiligen
beelden worden meegedragen en steken
hoog uit boven do menigte der geloovigen.
Judas, voor deze gelegenheid cn naar den
geest des tijds gestoken in scharlakenroodo
kleedij, personifieert den li o s t is gene
ris hu man i. Hier is het primitieve
Christendom in al zijn ontróerenden een
voud bewaard gebleven. Renaissance cn
moderne wetenschap zijn niet doorgedron
gen in de gemoederen dezer dorpsbewoners
en de aloude ceredienst, waarvan juist
voor moderne menschen zulk een vreemde
bekoring kan uitgaan, is volkomen intact
gebleven. Rustig cn plechtig verdwijnt de
vreemde stoet in den donkeren avond, ge
leidelijk versterft het geklingel der bel
letjes en het eentonig gezang. Dc tropische
nacht ligt loom en dreigend over het dorp.
Als een manifestatie uit lang vervlogen
tijden is dc vreemde stoet langs mij heen
gegaan. dien Paasch-avond in Pagsanjan.
Maar dc nieuwste renaissance, liet Ame
rikanisme, bereidt zich ten aanval! Tot in
de verst afgelegen dorpjes aan dc eenzame
stranden van den Stillen Oceaan kondigi.
zij zich reeds aan. Minstens eenmaal per
dag rijden rammelende Ford-autobussen
door het gehucht. Zij vervullen de taak,
die eens de spoorwegen in de Noord-Ame
rikaansche Unie hebben volbracht: bren
gers van het modernisme, tentakels' van
techniek en efficiency, die omknellen en
dooden al wat eigen is. Men koestere niet
de illusie, dat dit proces tc stoppen zou
zijn. Den Amerikanen treft geen verwijt;
zij kunnen niet anders;, de loop der wereld
geschiedenis laat zich zelfs de machtige
Noord-Amerikaansche Uijie niet stuiten
en.... het is nu eenmaal zoq: Nuvigarq
neccsse est!
