15
DAGBLAD
Over boeken en schrijvers
DE GESCHIEDENIS VAN DE
LUIDSPREKERAUTO
AMERSF00RTSCH
DAGBLAD
P. H. R1TTER JR
DROGISTERIJ „DE GAPER"
in het Hollandsche Landschap
VRIJPLAATSEN VOOR MISDADIGERS
Vrijdom voor korten
duur
MERKWAARDIGE
EVOLUTIE
GIJ ZIJT GEEN 0
„Ab'ERSFOORTER"
ZONDER HET
„AMERSF00RTSCH
m DAGBLAD"
THANS
CENT PER WEEK
MET GRATIS
ONGEVALLENVERZEKERING
Adolf Hitler, het leven van
een dictator, door Konrad
Heiden. Geautoriseerde ver
taling uit het Duitsch van
Jan van Reeuwijk (Uitge
vers-Mij. „Contact", Am
sterdam).
DE praealabele, dat uil zeggen de
vooruit op te lossen vraag bij een
boek als Konrad Heiden gaf, is
de vraag naar de mogelijkheid van
actueele geschied-beschrijving. Aan de
dingen, die gedurende ons leven plaats
•grijpen zijn wij persoonlijk verbonden,
en de figuren, om wie zich het tijdsle-
,vcn wentelt, beoordeelen wij met een
bepaalde gezindheid. Van die gezind
heid kunnen wij ons niet berooven, al
dwingen wij ons tot de grootste objec
ts iteit. Zij is een stuk van ons bewust
zijn. Daarom is actueele gcschiedbe-
schrijving altijd subjectieve geschiei-
beschrijving, en kunnen wij uit de be
schouwingen die Konrad Heiden biedt,
geen conclusie opbouwen omtrent den
Duitschen Führer und Reichskanzler.
Want Heidens gezindheid is niet gun
stig aan deze figuur, die grenzenloos
geeerd wordt en grenzenloos gehaat.
En de ijzeren bedaardheid, waarmee
DOOR
het boek geschreven is, doet het nog
he\iger zijn, dan wanneer het met
schuimenden hartstocht ware geschre
ven. Aan dit geschrift kan geen meer
dere waarde worden toegekend, dan
dat het een logisch doordachte en do
ge hjk-gedocumen teerde hypothese (voor
onderstelling) bevat omtrent, de per
soonlijkheid van Hitier. Eerst indien
•wij in een geschrift, dat van een be
wonderende gezindheid voor den Führer
uitging, de zelfde grondvormen zouden
ontdekken (maar dan op andere wijze
toegepast), die in dit boek zijn waar
te nemen, zouden wij tot eene benade
rende kritiek kunnen geraken.
Onze opmerkingen golden tot dusver
het bock van Heiden als historisch do
cument. Behalve de historische waar-
decring hebben wij de letterkundige
waardeering aan te wenden. Wij heb
ben ons af te vragen: is dit boek een
gesloten geheel? Is het consequent ten
aanzien \an zijn grondslagen? Krijgen
wij een bepaald beeld, een juiste of
onjuiste, maar een volgehouden karak
terschets? Ongetwijfeld. En wij
willen pogen, daarvan de kern voor
^pnze lezers te formuleeren.
Volgens Heiden vertoont de Hitler-
fguur een gespleten persoonlijkheid.
Uit angst voor de menschen, zoo luidt
Heiden's voorstelling vluchtte hij
naar het volk. Hij is innerlijk niet
moedig, niet bijzonder actief, hij voelt
zich klein, en verbergt zijn gemis van
kennis, zijn vreesachtigheid door ab
rupt handelen. Gedragen wordt hij
door een soort persoonlijke mystiek,
hij luistert naar „innerlijke stemmen"
en hij meent, dat de Voorzienigheid
hem in het bijzonder bewaakt. De tech
niek der volksvergadering beheerscht
hij volkomen, hij kent den invloed,
dien spanning en dramatiek oefenen
op cene menigte. Hij beantwoordt aan
Bhaar ir-rationeele, aan haar instinc
tieve natuur en verlangens. Het ge
heim \an zijn redevoeringen ligt in de
metamorphose der persoonlijkheid. Al
sprekende windt hij zich op. en schept
hij de Führergestalte uit een grond-
persoon, die veel nietiger is. Heiden
zegt niet, dat hij een leugenaar is, maar
hij constateert wel bij Hitier een zeker
gebrek aan eerlijkheid tegenover zich
zelf Een fantasmagorist is geen leu
genaar. Het kenmerkendste in deze fi
guur is, de afstand tusschen den nie
tigen mensch en den kolossalen Füh
rer.
Wanneer Heiden dit kritcrium ge
vonden heeft, doet hij een sprong. Hij
zegt: Hitler is niet een persoon, maar
een Duitsche toestand „Hitier is een
kind van de eenzaamheid; de Führer
is een kind van de massa. Dat voelt
zij: deze man is zij zelf; hij is de ver-
eeniging en verpersoonlijking van haar
eigen krachten: vandaar haar innig
contact met hem. Maar hoe ziet die
massa er uit? Het is liet verarmde, ver
slagen. verhongerde Duitsche volk; aan
het begin van de eeuw nog bijna het
overmoedigste ter wereld; het is door
den oorlog en zijn nasleep aan zich
zelf gaan twijfelen, zonder zelfbewust
zijn, vol minderwaardigheidsgevoelens.
Dit in het nauw gedreven volk ziet uit
onooglijk menschelijk materiaal, uit
zijn evenbeeld, den Führer opstijgen;
het ziet de troostrijke gebeurtenis in
iedere \ergadering weer, het ziet haar
in Hitler's veertien jarigen strijd en
overwinning. Deze man, die zich uit
het niets hoeft opgewerkt, is daarom
lieveling en voorbeeld van een wan
hopige massa; zooals geen prins of ge
neraal dat zou kunnen zijn. Een rijk
trotsch volk met een harmonische ziels
gesteldheid, zou een normaler persoon
lijkheid van meer bezonken grootheid
prefereeren. In gezonde tijden zou Hit-
Ier wellicht sectenstichter, hypnotiseur
of alchimist zijn geworden; pas de ont
reddering van allen maakt hem tot
heerscher over allen."
Wij willen deze karakteristiek niet
voor onze rekening nemen en ons geen
oordeel aanmeten omrent de Hitler-
figuur, uit hoofde van hetgeen in Kon
rad Heidens boek wordt gezegd. Maar
vvèl geeft het boek van Heiden een be
paalde visie, een bijdrage, zij het een
eenzijdige bijdrage tot de kennis van
Hitler's persoon. Deze visie roept een
belangwekkende tijdsvraag op: In hoe
verre zijn de dictatoren functioneel, in
hoeverre zijn zij persoonlijke kracht
De gedachte van het Leiderschap
krijgt een geheel andere constructie,
wanneer zij niet anders in houdt dan
de verpersoonlijking van den actueelen
toestand eener volksziel, dan wanneer
zij de onderwerping der massa beduidt
aan een hoogere intellègentie. De toe
komstige historicus zal hebben uit te
maken, aan welk begrip van leider
schap de dictatoren van het huidig Eu
ropa beantwoorden.
Wij hebben ons in deze kritiek be
paald tot liet aanduiden der centrale
gedachte, die in het boek van Heiden
ligt uitgesproken. De lezer zal er tal
van interessante bizonderheden in aan
treffen omtrent de geschiedenis van het
Duitsche nation aal-socialisme en om
trent het karakter der figuren, die Hit-
Ier omringen. Zij het dat ook van die
laatsten een spcciaal-gekleurde voor
stelling wordt gegeven. Het is een boek,
waaraan men niet voorbij kan gaan.
Zoowel zij, die deze stoutmoedigen uit
eenzetting bewonderen als zij die er
zich aan zullen ergeren, behooren haar
beide te hebben gelezen.
P. H. RITTER Jr.
JULIANAPLEIN 4
naast Apotheek Haan.
Wij ontvingen:
Leukodont Tandpasta 0.65
Tandborstels 0.75
Mondwater 1-50
Volgens voorschrift v. Tandarts
Mertens den Haag (Ned. Fabr.)
Deze gold echter niet voor
moordenaars, roovers
en brandstichters
IN de crimineele gerichtsboeken uit
den ouden tijd wordt zoo nu en dan
gewag gemaakt van „heylighe ofte
ghewijde plaetsen". Hiermee werden
bedoeld de plaatsen, die van oudshei
waren ingesteld om misdadigers gele
genheid te geven zich aan straf te ont
trekken. Vermoedelijk geschiedde dit
in navolging van de vrijplaatsen, die
oudtijds in Israel bestonden. Deze wa
ren ingesteld als toevluchtsoorden voor
doodslagers, die zonder opzet iemand
om het leven hadden gebracht. Zij kon
den. door zich in deze plaatsen te ver
schuilen. zich aan de straffende hand
van den bloedwrekcr onttrekken.
Zoo heeft ook ons land in vroegei
eeuwen enkele vrijsteden gehad zooals
Vianen, Oss e.d.. welke plaatsen niet
tot liet uitleveren van misdadigers wa
ren verplicht.
In later tijd golden ook kerken,
kloosters, kerkhoven e.d. als vrijplaat
sen voor misdadigers. In 1295 werd
door de stedelijke regeering van Mid
delburg bepaald, dat personen, die op
het kerkhof vluchtten, vrijdom van
straf zouden ontvangen. Andere steden
als Arnhem, Amersfoort. Leiden. Dor
drecht' Utrecht en Nijmegen hadden
eveneens dergelijke plekken. In een
oude kroniek van Arnhem wordt ver
haald, dat iemand strafbaar werd ge
steld. omdat hij een misdadiger had
mishandeld, die zich voor het raadhuis
bevond „wclcke plaetso vrij is. datt
men daer nvemandt bcsetten mach".
Op 9 April 1570 gaf de richter van
Didam kennis aan het Hof van Gelder
land. dat twee vreemdelingen daar op
bet kerkhof hadden gevochten en ge
arresteerd waren. De richter zat met
het geval verlegen en vroeg hoe hij
verder niet deze menschen handelen
moest, daar het kerkhof als vrijplaats
voor hoosdoeners gold.
Ook gold het huis van een kraam
vrouw als vrijplaats, waar geen vluch
teling mocht worden aangetast. In vele
gevallen werd een kraamhuis dan ook
voorzien van een kenteeken, waarvoor
meestal een palmtak werd gebezigd
Deze gewoonte is op het platteland nog
jaren na de opheffing van den vrijdom
voor boosdoeners in zwang gebleven.
Van do onschendbaarheid van kraam-
huizen spreekt onder meer een brief
van 1 Mei 1108 van Willem van Eg-
mond aan hertog Johan van Kleef
waarin sprake is van negen personen,
die in een huis te Lunteren, waar een
kraamvrouw lag, waren gevlucht en
daar waren gevangen genomen. Zij
moesten onmiddellijk weer in vrijheid
worden gesteld „alsoo sij uyt den
kraem ghenomen sijn."'
Wat de rijplaatsen in het algemeen
betreft, zoo dient nog te worden ver
meld. dat niet voor alle misdadigers
deze vrijdom gold. Zoo waren ervan
uitgesloten moordenaars, roovers, brand
stichters en personen, die een misdaad
op een gewijde plaats hadden begaam
Enkele Nijmegenaars, die in 1466
IJselstein hadden geplunderd en ge
vlucht waren naar het klooster dei
Minderbroeders, welk gebouw voor vrij
plaats gold, werden uit dit klooster ge
haald en terecht gesteld in Den Haag,
waar zij onthoofd werden.
De vrijdom was echter van korten
duur. Meestal mocht een misdadiger
slechts gedurende drie dagen en drie
nachten verblijf houden op een gewijde
plaats, die als vrijplaats was aangewe
zen, terwijl het cje burgerij verboden
was den man voedsel te verstrekken.
In dien tijd hadden familieleden gele
genheid door het betalen van boete of
schadevergoeding dc beleedigde partij
genoegdoening te geven. Kwam men
niet tot een vergelijk, dan moest de
gewone straf volgen.
In verschillende stedelijke keuren
was bepaald, dat het den burgers ver
boden was omgang met dc vluchtelin
gen te hebben. Zoo stond in een keur
van Delft, dat „clck wijf, joncwijf of
deerne", die werd aangetroffen op de
gewijde plaats, waar een boosdoener
verblijf hield, zou gestraft worden met
het afhouwen van liet rechteroor! Wan
neer het een ernstig misdrijf betrof,
werd dc vluchteling streng bewaakt,
zoodat hij niet kon ontsnappen en hem
geen voedsel kon worden verstrekt.
In Gorinchem werd iemand, die een
vrouw liad aangerand en in de kerk
was gevlucht, onder een groote ton
gezet en toen hij door honger gedreven
zich ter beschikking stelde van het ge
recht, werd bij direct gevonnist en ont
hoofd.
G. v. F,.
Arrestatie op een gewijde plaats
De wagen is langzamerhand
een zakelijk, eenvoudig,
en volkomen geheel
geworden
Zooals alle andere nieuwigheden heeft
ook dc luidsprekerwagen zijn wonder
baarlijke en opspraakmakende eerste
lingen gehad. Het is niet gemakkelijk
ons thans nog een juiste, voorstelling te
vormen van wat er in ons omging, toen
we voor de eerste maal met die eigen
aardige vrachtauto kennis maakten,
waardoor zoo overvloedig en lang niet
bescheiden muzikale klanken werden
rondgestrooid. Straten ver was de lang
zaam voortbewegende geluidswagen
nog hoorbaar. De stad leek in rep en
roer te staan. Zoo ongeveer was het
begin.
De uitvinding van de radiolamp en
de steeds voortschrijdende radiotechni-
sclie wetenschap had de. ontwikkeling
van krachtige versterkers mogelijk ge
maakt, al waren deze dan ook vanuit
het moderne standpunt beschouwd, o.a
wat hun geluidskwaliteit betreft, nog
zeer gebrekkig. Met de nootlige voe
dingsbatterijen, waarmede een gelieclc
kist ter grootte van een scheepskoffer
werd gevuld, een versterkcrapparatuur
en eenige luidsprekers in en op een
vrachtauto te installecren, was de luid
sprekerwagen van een technische mo
gelijkheid dan ook spoedig een feit ge
worden. Voor de muziek zorgde een
gramofoon met veermechanisme, die
men om de een of twee platen zoo vlug
mogelijk moest opdraaien. Het is niet
doenlijk den lezer in dit kort bestek
een ecnigszins volledig beeld te geven
van de bijna romantische hebbelijkhe
den van de eerste luidsprekcrwagens.
Zelfs de best verzorgde constructie bad
nog iets van het aantrekkelijk impro-
visorische, dat dikwijls ook speeelgoed
in dc oogen van ouderen nog een spe-
cialen glans geeft.
Technische ontwikkeling
De techniek is echter bij dit primitie
ve aanvangsstadium niet stil blijven
staan.
Kon de luidsprekerauto bij zijn evo
lutie allereerst profiteeren van den al-
gemeenen vooruitgang op het gebied
van versterkers, luidsprekers en gra-
mofoons, daarnaast was toch ook een
specialisatie in het ontwerpen en uit
voeren van luidspreker-installaties voor
dit doel noodzakelijk.
De groote voedingsbatterijen behoor
den o.a. tot een der grootste inconvc-
nienten. Daarom zocht men naar an
dere oplossingen. De meest ideale was
dan wel. indien de gehcelc installatie
met inbegrip van don gramofoonmotor
door de zich in elke auto bevindende
batterij kon worden gevoed. De ontwik
keling van speciale radiolainpen, die
een gloeistroom direct van de auto-bat
terij konden betrokken, leverde geen
groote moeilijkheden op. Men moest
hiervoor inplaats van 2 of 4 Volt lam
pen slechts 6 of 12 Volt lampen con-
strueeren.
Niet zoo eenvoudig was het echter,
om van de wagen-hattcrij ook de hooge
anodespanning voor de vcrsterkerlam-
pen te verkrijgen (200 Volt).
Zooal.s men weet levert een autobat
terij gelijkstroom met lage spanning. Op-
transformeeren is dus noodzakelijk.
Maar gelijkstroom laat zich lang zoo ge
makkelijk niet tot een hoogere span
ning transformeeren dan wisselstroom.
Dit is in de praktijk zelfs zoo moeilijk,
dat men er de voorkeur aan geeft de
accu-gelijkstroom op een of andere wij
ze in wisselstroom om te zetten en deze
op hoogere spanning te transformeeren,
waarna weer gelijkrichting plaats vindt.
Zoo bereikt men dan uiteindelijk, dat
de 6 of 12 Volt gelijkstroomspanning
van de aceubatterij is omgezet in gelijk
stroomspanning van ongeveer 200 Volt.
Bij een versterkerwagen met een instal
latie volgens dit principe beeft men
dus geen enkele speciale batterij meer
mede te voeren.
Men zal echter wel begrijpen, dat men
met het betrekken van stroom uit de
wagenbatterij niet ongelimiteerd verder
kan gaan. Wordt het benoodigde elec-
trisch vermogen meer dan 100 Watt dan
moeten weer andere hulpbronnen als
de wagenbatterij toegepast worden. Be
halve van een extra voedingsbatterij,
die niet veel grootcr dan de wagen bat
terij behoeft te zijn, maakt men dan
gebruik van een klein benzinemotortje
met generator, waarvan de benoodigde
stroomen kunnen worden afgenomen.
Met behulp van dit kleine benzine
aggregaat kunnen versterkerinstal
laties tot een "nuttig vermogen van
ruim 60 Watt (hetgeen een enorme ge
luidsenergie beteekent) worden gevoed.
De moderne luid
sprekerwagen
Van het primitieve zijner eerste voor
gangers heeft de moderne luidspreker-
wagen niets meer behouden. Het geheel
is zakelijk, eenvoudig cn volkomen.
Eigenlijk is het thans zoo, dat iedere
willekeurige auto, van den nietigstcn
two-seater tot den zwaarsten truck, in
enkele oogcnblikken in een luidsproker-
wagen met sonor en krachtig geluid
kan veranderd worden. Tot een nuttig
vermogen van 10 Watt, hetgeen over het
algemeen voor een luidsprekerwagen
meer dan voldoende is (zelfs niet 3 watt
kunnen goede resultaten worden be
reikt) is de gehecle vcrstcrkerinstallatlc
niet grooter dan een gewone gramo
foon. Meestal wordt de installatie naast
den bestuurder geplaatst, niet alleen
omdat dit' het minste ruimtcverlies
geeft, doch ook omdat de bestuurder
dan tevens de installatie kan bedienen.
De luidspreker wordt gewoonlijk op
liet, dak van don wagen aangebracht en
soms door decoratievcn gecamoufleerd.
Reeds tal van jaren hebben kunstenaars
aan het ontwerpen van carrosserieën
voor luidsprekerwagens medegewerkt
en zijn daarbij dikwijls tot verrassende
resultaten gekomen.
Een belangrijk onderdeel van den
luidsprekerwagen is in vele gevallen
ook de microfoon, die men in plaats
van de pick-up kan inschakelen cn
waarmede men zich tot liet publiek kan
wenden. Voor dit doel heeft o.a. Philips
een microfoon ontworpen met rubber
mondstuk, bevestigd aan een lange
buigzame snoer, die in dc auto cabine
wordt gemonteerd.
Met de luidsprekerwa*
gen op pad A
De luidsprekerwagen fs echfer niet
alleen een technisch, doch ook een psy
chologisch probleem. Oni dienaangaan
de een objectiet oordeel to kunnen vel
len, moeten we dc beginperiode van den
luidsprekerwagen buiten beschouwing
laten, omdat voor een nieuwigheid in
het algemeen een overvloedige belang
stelling bestaat. Thans kent iedereen
den luidsprekerwagen. Toch heeft dit
de attractie niet geschaad.
De over de straten voortrollende mu
ziek blijft zijn aantrekkelijkheid behou
den, dit was onze conclusie, toen wij
onlangs een tocht met een der groote
Philips-luidsprekerwagens medemaak-
den.
Nadat we met bet interieur van den
wagen hadden bennis gemaakt, werden,
ter bestemde plaatse gekomen, de ver
sterker en luidsprekers ingeschakeld.
Nog terwijl we een geschikte gramo-
foonplaat kozen, gaf de jeugd reeds tee-
kenen van belangstelling, zij het dan
nog schuchter en op cenigcn afstand.
Plotseling weerklonk er een vroolijke
marsch door de zon beschenen straten,
waar groenteboer en kruidenier hun
dagclijksch voormiddag-ceremonieel ver
richten. Langzaam schoof dc wagen
voort, als eens de rattenvanger van
Hameln, gevolgd door een bonte stoet
van lachende cn dansende kindei en.
Doch ook de ouderen bleven niet onver
schillig. Het werk werd een oogen blik
gestaakt, overal luisterde men met
zichtbaar genoegen naar de opgewekte
tonen van den luidsprekerwagen.
„Indien de gebruikers van luidspre
ker-auto's", zoo vertelde onze begelei
der, „maar hun programma goed weten
samen te stellen, pittige cn vlotte mu
ziek kiezen, hun installatie in de hand
hebben, het geluidsvolume en -timbre
juist weten in te stellen en zoo noo-
dig naar gelang de muziek en de om
standigheden op straat te corrigeeren,
dan geef mij maar een luidsprekerwa
gen, als liet er op aankomt waarom of
waarvoor dan ook onder het publiek
stemming te maken".
Toen wij uitstapten zagen we voor
de luidsprekerauto inderdaad nog een
belangrijke toekomst weggelegd.
