Eemstad groeide snel tot ver buiten
de oude wallen
Binnen de grachten bleef veel
schoons behouden
Eén koningin
VIJF
burgervaders
AMERSFOORT ONDER KONINGIN WILHELMINA
Vijftig jaar geleden in Hollandontdekt als
een ideale woonplaats
4
Zaterdag 28 Augustus 1948
Van het stadhuis uit werd de op
bloei van Amersfoort gedurende
de regeringsperiode van Koningin
Wilhelmina door de stadsbestuur
ders geleid. Wie het complex ge
meentegebouwen van thans eens
vergelijkt met de ruimte, die men
destijds in het ene patriciërshuis
ter beschikking had, vindt daarin
een bewijs voor Amersfoorts groei.
TT7ANNEER dc kanonniers, die op 1 September 1880 's morgens om 7
uur met 51 saluutschoten aan het nog slapende Amersfoort de ge
boorte van Koningin Wilhelmina aankondigden, vandaag de dag nog eens
onze Keistad konden terug zien ze zouden haar niet meer kennen. In de
prille Jeugd van onze jubilerende Vorstin was Amersfoort nog een kleine
plaats van 13000 zielen en eigenlijk was dé rijdende artillerie, die op de
Westsingel gekazerneerd lag, de enige die geregeld wat leven in dc brou
werij gaf- Onze stad lag voor het allergrootste deel nog binnen dc plant
soenen besloten en 10500 stadgenoten woonden toen nog binnen dc oude
wallen.
Alleen „Nimmerdor"
had electrische
verlichting
T N de jaren vóór 1880 had Amers-
foort gelukkig niet die driftige
industriële ontwikkeling meege
maakt, welke zo zeer haar stempel
heeft gedrukt op fabriekssteden als
Maastricht en Haarlem en het is
eigenlijk eerst tegen het einde van
de vorige eeuw dat men in Hol
land de Eemstad ontdekt.
Ontdekt als ideale woonplaats
temidden van een ideale omgeving
met een overvloed van natuur
schoon, ideaal vooral, toen de aan
leg in de tachtiger jaren van de
spoorlijn van Amsterdam naar Nij
megen onze stad tot een knoop
punt van spoorwegverkeer had ge
maakt. Ook het liggen in garnizoen
van een infanterieregiment na
de bouw van een reustachtig ka
zernecomplex aan de Leusderweg
omstreeks diezelfde tijd heeft
ongetwijfeld niet weinig tot deze
ontdekking en tot de uitbreiding
van Amersfoort bijgedragen.
City-vorming
De inkomst van vreemdelingen
bevorderde reeds betrekkelijk
vroeg de vorming van een nieuwe
villawijk aan de voet van de
Amersfoortseberg, maar toch duur
de het nog geruime tijd, voor de
gegoede burgerij de oude stad uit
trok om zich in de nieuwe buiten
wijken te vestigen; dit laatste een
omstandigheid, eigen aan haast
iedere groeiende Nederlandse pro
vinciestad rond de eeuwwisseling.
En zo zien we dan ook in 1898 nog
tal van Amersfoortse gegoede fa
milies wonen binnen de oude wal
len en vond men b.v. in de Lange-
straat tussen de zeer vele kleine
winkels der opkomende nering
doenden nog altijd een enkel pa
triciërshuis, zo als dat van dokter
Rolandus Hagedoorn, architect
Eysvogel, ingenieur Hoekstra van
de Hollandse IJzeren, de oude heer
'J. D. Methorst telg van een be-
jroemd Amersfoorts geslacht, ma
joor Heldring en anderen. Ook de
jonge officieren van het garnizoen
zochten nog bij voorkeur hun ka
mers in Langestraat en Utrechtse
straat en bekende officiersnamen
lezen we, als die van de paarden
arts baron Bentinck, de luitenant
der infanterie Van den Dam van
Heijst, ritmeester Maas Geestera-
nus, en die van de huzarenofficier
op wiens naam we rond Sinter
klaasavond zo jaloers konden zijn
vanwege de vele boterletters; lui
tenant Juckema van Burma,nia ba
ron Rengers van Warmenhüizen.
Maar tussen 1900 en 1910 had
het grootste deel der Amersfoortse
elite de weg naar de Berg gevon
den en kwam (het gewone ver
schijnsel) voor de uittocht de beurt
aan middenstand en arbeiders en
zo zien we omstreeks deze tijd ook
voor Amersfoort reeds de neiging
tot zgn. cityvorming, waarbij het
woonelement van de binnenstad
gaat wijken voor het zakenbedrijf.
Een tendenz tot ontvolking van de
oude binnenstad, juist zo typerend
voor de grootstad en voor de mo
derne woonsteden. Een bevolkings
beweging welke zich heeft voort
gezet tot op de huidige dag; in 1898
woonden nog 10.590 Keientrekkers
achter de oude wallen, welk aan
tal in 1930 reeds was geslonken tot
6900 zielen en thans vermoedelijk
niet boven de 6000 uitkomt.
I Ruimtelijke groei
De buitenwijken daarentegen
groeiden op soms Amerikaans-
sntelle wijze: in 1880 woonden daar
nog geen 3200 mensen, in 1930 tien
malen zoveel en nu (de volkstel-
lingcijfers 1947 zijn nog steeds niet
gepubliceerd) ongeveer 51.000. De
geweldige ruimtelijke groei van
Amersfoort, nodig om de aanwas
der bevolking op te vangen, kan
elkeen wel constateren die zich de
moeite geeft, door de nieuwere
stadsuitbreidingen in Vermeer- en
Leusderkwartier en Indische Buurt,
langs de flanken der Amersfoort-
AMERSFOORT maakte onder Koningin Wilhelmina
welhaast de bloeiendste periode van zijn geschie
denis door. Het dorpse karakter ging verloren,
van alle kanten stroomden nieuwe inwoners naar de stad
aan de Eem, waar zij een werkkring vonden of van hun
rust kwamen genieten. De structuur van het stadsleven
onderging een radicale wijziging naar geest en vorm en
vond tenslotte aan het einde der laatste halve eeuw o.a. een
nieuwe gestalte in de twee jaar geleden opgerichte Amers
foortse Gemeenschap.
Wat er allemaal is veranderd? De opsomming daarvan
zou boekdelen vullen, doch aan de vooravond van het
gouden regeringsjubileum van H. M. de Koningin, onder
wie Amersfoort van onbetekenende provincieplaats tot een
belangrijke, welvarende stad groeide, willen wij II toch
het een en ander uit die recente locale historie vertellen.
Peter van der Birkt stelde voor ons dit, uiteraard zeer be
knopte, overzicht samen.
se berg, door Soesterkwartier en
Kruiskamp te dwalen. Twee uur
had in 1900 onze stadsomroeper
Boersma nodig voor z'n rondgang;
in 1933 daarentegen al zes lange
uren!
Verkeer
Even revolutionnair als het ge
zicht van onze stad, veranderde
tijdens de afgesloten regeringspe
riode van Koningin Wilhelmina het
Amersfoortse verkeersbeeld. En
hierbij doel ik niet zo zeer op de
verkeersopstoppingen bij de be
ruchte overweg, die vroeger uiter
aard niet plaats hadden maar die
tegenwoordig schreeuwen naar een
radicale oplossing. En óók niet zo
zeer op de verandering van de
spoorweghakkepuf uit 1898 in de
moderne gestroomlijnde locomotief
van 1948. Dc electrische trein even
wel heeft werkstad en woonstad
dichter bij elkaar gebracht en snel
ler dan men van uit de city van
Utrecht zijn huis bereikt in Hoog
raven, brengt de electrische de
forens naar het veel gezonder
Amersfoort. Veel zichtbaarder ech
ter is het stadsbeeld van Amers
foort door het zo zeer veranderde
wegverkeer bepaald. Wanneer we
in deze dagen haast met angst in
het hart de vliegende melkauto's
door de binnenstad zien razen,
kunnen we ons slechts met grote
moeite indenken, dat het nog maar
45 jaar geleden is dat onder over
weldigend bekijks op 23 September
1903 de 40 automobielen en stoom-
fietsen der deelnemers aan de eer
ste nationale betrouwbaarheidsrit
door de Langestraat hobbelden.
En welk een ongekende wereld
gaat voor een jongere open, wan
neer hij in een krantenbericht van
het jaar 1907 leest, dat de politie
procesverbaal opmaakte tegen de
chauffeur van automobiel no. L80.
omdat deze in de Langestraat bij
de Sprengel harder had gereden
dan zeven kilometer per uur
(harder dan stapvoets)! En Dick
Renooij zal niet weten, in welke
wereld de R.K. Centrale Kiesver
eniging van Amersfoort in 1908
leefde, toen deze een adres stuurde
aan het Tweede Kamerlid voor
Amersfoort Jhr. van Asch van
Wi)ck, waarin werd verteld dat de
veiligheid van het verkeer in het
district Amersfoort in gevaar werd
gebracht door het rijden, langs de
hoofdwegen, van niet minder dan
40 automobielen dagelijks en op
1915 na lange en moeilijke onder
handelingen de R.K. Vereniging
„Het Tuindorp" van de Gemeente
een stuk bergterrein (waarop de
St. Ansfriduskerk zou verrijzen)
van 150.000 vierkante meter tegen
55 cent per m3. Verscheidene leden
dier vereniging kochten er weer
stukken van voor eigen rekening
tegen f 1.30 per centiare en wel
in totaal 'n oppervlakte van 60:000
m'. Nog vóór het jaar om was had
de bouwpastoor dus een winst van
f 45.000, die direct beschikbaar
waren, om met het bouwen van de
St. Ansfriduskerk te kunnen be
ginnen.
Volksgezondheid
Tot de aspecten van de groei van
het maatschappelijke leven in
Amersfoort, welke wij in dit her
inneringsartikel behoren aan te
stippen, behoort ongetwijfeld de
ontzagwekkende verbetering van
de volksgezondheid. Haast als van
zelfsprekend aanvaardt de Amers-
foorter van 1948 de moderne ge
makken van watercloset, waterlei
ding, gas, electriciteit, doucheruim
te en wastafel, waarvan onze stads
architect de heer Zuiderhoek de
nieuwste arbeiderswoningen in het
Soesterkwartier heeft doen voor
zien.
We realiseren ons eigenlijk hele
maal niet meer, dat nog geen men
senleeftijd geleden slechts „Nim
merdor" in het bezit was van elec
trische verlichting, dat gas voor
een arbeider onbereikbaar ver weg
was en waterleiding een onbetaal
bare luxe en dat we zeventig ja
ren geleden nog niet eens een ge-
huis Aldegonde (dat baron van
Boetzelaer tonnen gelds heeft ge
kost en hem veel narigheid bracht)
een betrekkelijk modern ingericht
ziekenhuis, dat in 1905 ophield te
bestaan. Het Sint Elisabethgasthuis
in de Muurhuizen werkte in
1905 nog met uitsluitend onge
schoolden, de Eerwaarde Zusters
van Sint Joseph, en bezat zelfs
geen badkamer en geen operatie
kamer. Niet treffender is de groei
aan te duiden naar een betere be
scherming binnen een halve
eeuw van de Volksgezondheid,
dan met een verwijzing naar het
moderne Lichtenberg-ziekenhuis,
prachtig gelegen te midden van de
bossen.
„Tering"
Een wel zeer gevreesde volks
ziekte ook in Amersfoort was de
longtuberculose. Meermalen ver
meldt de stadsgeschiedenis berich
ten als de navolgende uit 1880;
„H. v. N. een oppassend huis
vader, woonachtig in de Helle-
.straat, is Dinsdagmorgen bij her
haling ener bloedspuwing dood
gebleven. De man laat eene be
hoeftige weduwe en zes kinderen
„na".
En het is slechts een bijzondere
illustratie van het algemene geval,
wanneer we in 50 jaren oude
Amersfoortse dagbladen adverten
ties lezen, waarin de stadgenoten
om hulp wordt gevraagd voor de
nagelaten betrekkingen van een
aan tering overleden postbode of
ondersteuning wordt verzocht voor
een schoolmeester, die in het laatste
stadium van tuberculose verkeert.
Wat voor een zee van verdriet ligt
er tussen toen en nu. tussen 1898
toen alles werd overgelaten aan do
particuliere liefdadigheid en 1948,
waarin een longspecialist als dr.
Drion gratis kan worden geconsul
teerd en een beschermend net van
sociale voorzieningen het meren
deel der Amersfoorters omringt.
to
Oud-Amersfoort
Ik ben mij er ten volle van be
wust, dat de beschrijving van de
stadsgeschiedenis van Amersfoort
over de laatste vijftig jaren bin
nen het raam van dit dagbladarti
kel, zelfs voor wat de hoofdlijnen
betreft, verre van volledig kan
zijn. De ontzaglijke veranderin-
In die hele, lange regeringsperiode van Koningin Wilhelmina onderging de structuur van Amersfoort naar
geest en vorm een grote verandering. Veel, heel veel van het oude verdween en meestal kwamen er betere
dingen voor in de plaats. Anderzijds kwam er, in enkele gevallen te laat, onder brede lagen der bevolking
begrip voor oude waarden, die eenmaal verloren niet meer kunnen worden teruggewonnen. Zo
kwam men er gelukkig toe om al het oude, dat schoon en goed was, te conserveren of zelfs weer op te bou
wen. ,jDe Grote Slok", op de hoek van de Langestraat en Zevenhuizen is hiervan een veelzeggend voor
beeld. Het tegenwoordig stadsbestuur doet, voor zover de sobere geldmiddelen het toelaten/alles wat in
zijn vermogen ligt om iets van vroeger eeuwen binnen de wallen te doen herleven. Zo zal ook het vroege
re Burgerweeshuis, thans nog Jeugdherberg, in vroegere luister worden hersteld. Verscheidene muurhui
zen werdenmodern ingerichttoch in oude vorm hersteld.
drukke dagen zelfs 70. In dit adres
werd aan ons Kamerlid gevraagd,
te willen ageren voor de beperking
van de snelheid tot hoogstens 10
km in de bebouwde kommen, en
daarbuiten 20 km maximaal.
Scholen en Kerken
Bevorderde het spoor- en weg
verkeer, dat tienduizenden van
buiten naar Amersfoort trokken
om daar te wonen, deze vreemde
lingen op hun beurt bevorderden
indirect de stijging van het peil
van het onderwijs, en de verbete
ring van de uiterlijke outillage. Dat
Amersfoort op onderwijsgebied als
betrekkelijk kleine stad zulk een
goed figuur slaat, is behalve
aan de veranderde tijdgeest voor
een zeer groot gedeelte aan
dc omstandigheid te danken dat
Amersfoort jaren door 'n stroom
van vreemde inkomelingen te ver-
verken kreeg (Slechts 1320 van de
3627 Amersfoortse mannelijke kie
zers waren in 1915 Amcrsfoorter
van geboorte!). Welk een uiterlijke
verandering het onderwijs in onze
stad gedurende de laatste halve
eeuw onderging, dat bemerken we
door vergelijking. Welk een ver
schil tussen de ruime school aap de
Zonnebloemstraat en de stadsar
menscholen van weleer in Koning
straat en Koestraat. Welk een we
reld ligt er tussen de oude HBS
aan het Plantsoen (nu Distributie-
dienst) en het schoolpaleis daarop
de Berg. En dan het Gym, eertijds
op de Westsingel (gebouw G.G.D.)
en nu een vorstelijk buitenver
blijf gelijk!
De snelle uitbreiding van Amers
foort stelde ook aan de onderschei
den Kerkbesturen haar problemen.
Reeds in 1909 hadden de Roomsen
actief als altijd een nieuwe
kerk gesticht op het Geitenveld,
eerst omstreeks 1932 gevolgd door
de Protestanten met hun Emma-
kerk. En 'wellicht beter dan in me
nige zwaarwichtige studie blijken
hier op dit punt de mentaliteits-
verschillen tussen Hollandse Ka
tholieken en Protestanten in het
volgende voorbeeld: Op 1 Januari
1908 waren tot dusverre ruim
f 3800 bijeengebracht voor de aan
de Soesterberg te bouwen wijkkerk
der Nederd. Hervormde Gemeen
te, welke een kwart eeuw later
werd gebouwd. Aan de andere kant
van de stad daarentegen kocht in
MR. F. D. GRAAF
SCHIMMELPENN1NCK
was burgemeester van 1S911S99.
De typische omstandigheid deed
zich. voor dat hij behalve burge
meester ook lid van de gemeente
raad,Provinciale Staten en Tweede
Kamer was.
znn,
gên op het gebied der arbeidersbe
weging* en de emancipatie der
rooms-katholieken ook in Amers
foort, welke tijdens de regering van
onze Koningin zich voltrokken, zijn
beide dunkt me belangrijk genoeg,
om door deskundiger pen dan de
mijne te worden belicht.
Intussen zou ik wèl in mijn taak
als overzichtschrijver te kort schie
ten, wanneer wij samen, U en ik,
zouden voorbijgaan aan hetgeen
ons Amersfoorters zozeer aan het
verleden bindt en de onontbeerlij
ke continuïteit in het Amersfoortse
gedachtenleven zozeer in de hand
werkt: de oude stad. Want kunnen
wij ons in een óf andere buiten
wijk nog altijd indenxen, te leven
in een willekeurige stad X of Y
(in geen ander land gelijken de
moderne clichébuitenwijken der
verschillende steden zo zeer als
druppels water op elkaar) in het
oóde hart van het oude Amers
foort. onder de hoede van de Lie
ve Vrouwetoren en in geheimzin
nige kronkelende straatjes, vinden
we ons zelf terug. De Monniken
dam noodt nog altijd tot mijmeren
en gelijk reeds honderden jaren
bloeien op de Zuidsingel in het
voorjaar de linden en nog altijd
geliik in onze jeugd gooien de
schoolkinderen in de herfst naai
de beukenoten en de kastanjes aan
de bomen, daar achter het Davids-
hof. Wèl zag de voorbije halve
eeuw de schending van Amers
foorts mooiste pleintje: het Sint
Janskerkhof, door de bouw van een
afgrijselijke paardenstal, wèl stel
den wij ons twintig jaar geleden als
dwazen aan toen wij toelieten dat
een eeuwenoud buurtje ging ver
dwijnen voor de afschuwelijk lelij
ke Markthallen, wèl gingen enige
prachtige muurhuizen verloren bij'
de bouw van de onmogelijk hoge
school van de Zusters der O.L.V.
stichting en wèl krijgen we geeuw
honger elke keer als we kijken
naar de lelijk gapende winkel te
genover het zo prachtig gerestau
reerde herbergje „de Grote Slok".
Maar verder is het goed, goed,
goed, want we weten ons binnen de
ring der oude vestinggrachten al
dat vele moois dat behouden is ge
bleven en al het waarliijk schone,
dat nu nog verborgen ligt achter
vele cerrtentlagen, maar dat naar
de toezegging van onze burgemees
ter. in het Consthuijs het vorig jaar
gedaan eens weer zal schitteren
in een gloed van zachte pastèl-
tinten.
PETER VAN DE BIRKT.
Amerikaans snel was de groei van
Amersfoort in de afgelopen halve
eeuw. Overigens was niet alleen
het tempo modern. Wie zo eens in
de Eemstad om zich heenkijkt ont
waart overal en in allerlei dingen
de kenmerken van een moderne
geest. Het gymnasium aan de B.
W. laan met zijn lange horizontale
en verticale lijnen, bepaalt voor
een groot deel het karakter van
dit stadsdeel. Ook in de nieuwe
arbeiderswijken wordt volgens mo
derne begrippen gebouwd.
meentereiniging hadden en de zor
gen hier voor aan een pachter wa
ren toevertrouwd. En dan later het
hooggeroemde tonnenstelsel. De
tonncnschuit lag aanvankelijk pp
het Havik, maar vanwege de stank
verhuisde hij naar de latere vaste
ligplaats in de Wcstsingel naast dè
voet van de Lieve Vrouwetoren
(steiger nog te zien) waar de ster
ke helling van veldkeien vanwege
haar steilte niet bevorderlijk was'
voor de goede gang van zaken.
Menige tónnenkar is er zwaar be
laden weggegleden en menigmaal
stortte zich de geurige inhoud als
een waterval in het water van de
Singel.
Welk een enorm verschil met de
moderne Gemeentelijke Reini
gingsdienst, welke er zoveel toe
bijdraagt, dat Amersfoort haast de
netste stad van het land is.
Welk een enorme verbetering ook
in de ziekenverpleging! Een halve
eeuw geleden bezat Amersfoort
slechts in het particuliere zieken-
JHR. MR. T. A. VAN ASCH VAN
WIJCK
burgemeester van Amersfoort van
1883—1890 en 1900—1901. In de
jaren tussen deze ambtsperiode was
hij o a. gouverneur van Suriname.
Overleed in 1902 als vnnister.
JHR. J. W. A. BARCHMAN
WUIJTIERS
bekleedde in onze stad het burge
meestersambt van 19011912.
Deed zeer veel voor de aankoop
van „Birkhoven", welks huidige
staat sportterreinen, wandelpark
een van zijn idealen wasx
MR. J. C. GRAAF VAN
RANDWIJCK
burgemeester van 19121940 en in
1945. Door de meeste Amersfoorters
nog lang niet vergeten. Een humaan
mens, zeer geliefd onder brede la
gen der bevolking. Amersfoorts
uitbreiding vond grotendeels onder
zijn energieke leiding plaats.
H. MOLENDIJK
ivcrd burgemeester van Amersfoort
op 1 November 1946. Geestelijk
vader der Amersfoortse Gemeen
schap. Deed zich kennen als een
krachtig magistraat. Maakte zich
snel bemind in alle kringen der
bevolking. Een grootse taak is nog
voor hem weggelegd in onze
snel groeiende en zich vernieuwen
de oimC.
