IN BETHLEHEMS STAL DE OS EN DE EZEL BIJ DE KRIBBE Brandgevaar L buiten onze grenzen 1 S Kerstgebruiken rijdag 24 December 1948 3 IEDER, die zich gaarne in de kunst geschiedenis verdiept, heeft wel eens opgemerkt, dat er op de voorstellin gen van de geboorte-verhalen bij de kribbe heel dikwijls een os en een ezel worden gevonden. Men behoeft alleen maar aan de oude Holbein of aan Dürer te denken en men herinnert zich terstond, dat, naast Maria en het kind, ook een rund en een ezel op het schilderij worden aan getroffen. Hoe is deze voorstelling ontstaan en hoe kunnen wij haar verklaren? Op de oudste afbeeldingen, die vooral na het midden der vierde eeuw in het Westen te vinden zijn, komen het rund en de ezel bij de kribbe reeds voor. Zo is er bij voor beeld een fresco in de graven van de kerk S. Sebastiaan aan de Via Appia te Rome, waarop het kind, in doeken gewonden, op een houten kribbe van zodanige hoogte ligt, dat een ezel en een rund hun muilen op het voeteneinde van het kind kunnen leggen. Het gezicht van het kind Jezus is met een heili- gen-aureool omringd. Bij de vraag naar het ontstaan en de ver klaring van deze voorstelling moeten wij vooral met twee motieven rekenen. In de eerste plaats wilde men in de oude kerk de geboorteverhalen, zoals deze ons uit de Evan geliën bekend zijn, graag opsieren. En in de tweede plaatj bracht men uit het Oude Tes tament allerlei plaatsen met de geboorte van Christus in verband, die volgens een diepere uitlegging (de zogenaamde allegorische ver klaring) op de komende Messias moesten wijzen. Er was in de eerste plaats de begeerte om de geboorte-verhalen op te sieren. Het zal onze lezers bekend zijn, dat er ook Evangeliën buiten de vier Evangeliën, die wij in het Nieuwe Testament bezitten, zijn over geleverd. Deze nict-kanonieke Evangeliën hebben alle dit met elkaar gemeen, dat zij allerlei dikwijls zeer zonderlinge bijzonder heden o.a. over de jeugd van Jezus weten te vertellen, bijzonderheden, die voor de ge schiedenis der christelijke kunst heel dikwijls van de grootste betekenis zijn geweest. Vooral het'zogenaamde Protevangclie van Jacobus is voor ons van belang. In het zesde hoofdstuk van dit, uit de tweede eeuw date rende boek, wordt ons verhaald, dat Jozef met Maria naar Bethlehem trok. Jozef za delde een ezel en liet Maria er op zitten. Omdat er tegen de tijd der geboorte geen gewoon huis was te vinden, nam Jozef met Maria zijn intrek in een spelonk en werd Jezus bij Bethlehem in een grot geboren. In het verdere gedeelte wordt dan de komst der wijzen uit het Oosten beschreven. Toen Maria vernomen had, dat alle kinderen in Bethlehem moesten worden vennoord, wik kelde zij het kind in doeken, en legde zij het „in een voor het rundvee bestemde kribbe". Uit het verhaal in het Protevangclie van Jacobus blijkt, dat de ezel Maria naar de grot bij Bethlehem droeg. De tekst veronder stelt ook dat de ezel, zolang Jozef en Maria daar vertoefden, in de grot is gebleven. Be langrijk is ook, dat er van „een voor het rundvee bestemde kribbe" gesproken wordt. Van een rund of een os is hier nog geen door prof. dr. M van Rhijn VJ sprake. Maar van hieruit is het toch begrij pelijk, dat het in de vierde eeuw en later tot de bekende voorstelling van de twee dieren gekomen is. NAAST de begeerte om de Evangelische verhalen op te sieren, bestond in de oude kerk het verlangen om allerlei plaatsen m het Oude Testa ment in verband met de komst van Christus een diepere betekenis te geven. Vooral Jesaja i vers 3 heeft met betrekking tot onze vraag een belangrijke rol gespeeld. De profeet Jesaja klaagt daar over de ontrouw tegenover God bij zijn volk en schijft„Een rund kent zijn bezitter, een ezel de kribbe van zijn meester-Isracl kent niets, mijn volk heeft geen inzicht". Verschillende kerkelijke schrijvers der vierde en vijfde eeuw hebben deze woorden, op een voor ons besef heel eigenaardige ma nier, met Christus in verband gebracht. In zijn uitlegging van het Evangelie van Lukas legt de bekende bisschop van Milaan Ambrosius (f 397) vooral de nadruk op de vrijwillige armoede, waarin de verlosser der wereld geboren werd, en.ziet hij in Jesaja 1 vers 3a een profetische voorzegging van deze armoedige verhoudingen. De Spaanse dichter Prudcntius, een jon gere tijdgenoot van Ambrosius, gaat er in een van zijn verzen als vanzelfsprekend van uit, dat viervoetige dieren het kind in*de kribbe hebben aangebeden. De os en de ezel zijn hier zinnebeelden van het ruwe volk, dat door de dichter tot een waardiger viering van het Kerstfeest wordt opgewekt. De grote kerkvader Augustinus noemt Je saja 1 vers 3 ook^een voorzegging van de aanbidding van het kind in de kribbe. De os is bij hem het symbool van de Joodse her- ders, terwijl de wijzen uit het Oosten worden aangeduid door de ezel. Het was echter vooral Hieronymus hij woonde te Bethlehem en is vlak bij de plaats der geboorte begraven (f 420) die op de voorstelling van rund en ezel bij de kribbe de meeste invloed heeft gehad. Ook hij brengt Jesaja 1 vers 3 telkens met de geboor teverhalen in verband. Daarbij gaat hij ook meermalen van de veronderstelling uit, dat Jezus in een grot bij Bethlehem is geboren, maar voor de duidelijkheid laten wij deze kwestie hier verder rusten. Hieronymus vertelt in zijn geschrift over zijn gestorven vriendin Paula onder meer van de indrukken, die Patila bij haar eerste komst te Bethlehem heeft gekregen. Nadat zij het graf van Rachel bezocht had dit graf ligt vlak bij Bethlehem ging zij naar de grot der geboorte en zag zij het heilige verblijf van de maagd Maria en de stal „waarin een rund zijn bezitter kent en een ezel de kribbe van zijn meester" (Jesaja 1 vers 3!), opdat ver vuld zou worden wat in Jesaja 32 vers 20 ge schreven staat„Heil u, die aan alle wateren zaait, die de voet van rund en ezel vrij laat dolen". Deze uitlegging van Jesaja doet ons al heel vreemd aan. Blijkbaar heeft het feit, dat in beide gevallen van „rund en ezel" ge sproken wordt, Hieronymus er toe gebracht deze teksten met de geboortegeschiedenis van Christus in verbinding te brengen. Wij weten niet, wie Jesaja 1 vers 3 het eerst de diepere betekenis in verband met de geboortegeschiedenis heeft gegeven, maar het staat wel vast, dat de besproken eigen aardige oud-kerkelijke uitlegging van Jesaja „rund, of os, en ezel" in de kunstgeschiedenis heeft gebracht. De woorden en begrippen „os en ezel" hebben een eigenaardige geschiedenis gehad. Wij kennen allen het „noch zijn os, noch zijn ezel" uit de Tien Geboden. Ons woord „schorriemorrie" is uit de Hebreeuwse woor den voor „os en ezel" ontstaan. En in de oude kerk zijn de os en de ezel de getuigen van de geboorte van Jezus en, bijvoorbeeld bij Hieronymus, ook de zinnebeelden van mensen en volken, die het Kerstkind aanbid den. Zo krijgen de gewone dingen van het dagelijkse leven, een os en een ezel, onver wacht een diepere achtergrond. In de Tien Geboden moeten de os ep de ezel op de Sab bat rusten. In onze taal worden os en ezel het „schorriemorrie", dat is het uitvaagsel der maatschappij. En bij de kerkvaders tre den zij, al s het dan op een hoogst eigen aardige wijze, als vertegenwoordigers van de adventsverwachting op. A T TRIENDELIJK en ivarm Kaal en ziv art geblakerd V straalt het licht van de staan er de resten van ons ver- Kerstboom in uw huiskamer, brande levenshuis. De droom is en de vlammetjes der kaarsen wreed verstoord. Grimmig de spiegelen zich in blijde kinder- werkelijkheid. De werkelijk- ogen. Wat kunt u mooier be- heid, die de Christus wilniet denken. Maar iveest waak- de vrome camouflage. Dat be- zaam: er is slechts ee& kleine tekent een val... èn een op- onachtzaamheid nodig, en die standing voor velen. Want vriendelijk-stralcnde kerstboom velen, die zich geestelijk rijk wordt een vlammende bedrei- waanden, komen in de armoede ging van u en dc uwen. van dit gericht als bedelaars tol Hemdie slechts armen rijk Nu buigen we over het kerst- kan maken evangelie heenlezen van de flonkerende verwachting, van Dat is de inhoiMvan het de stralende hemelvreugde, van Kerstevangelie. Daarmede zou de lichtschijn in de duisternis, alles gezegd zijn, wanneer we We kijken op van het oude niet te maken hadden met die verhaal en zien de wereld in vermoeiende omkeerbaarheid, brand, laaiend de haat, ver- Want dat, wat bittere ernst is, zengend hel onrecht. En het wordt alras versiering van ons verhaal van het Kind van kerstfeest. De sneeuw is er niet Bethlehem is vreemd en ver. koud en wreed, maar zacht, Er is geen overbrugging van omsmeltbaarmaarzéér daar naar hier. Van het stille brandbaar. De duisternis is er blijde licht naar de wereld in niet, „omdat 't zo donker is brand. maar alleen, opdat de kerst- Wat kan. dan de zin nog bJoomJ b'ter uitkome. Achter p die duisternis weten we het knopje te vinden, waarmee we Hel Kind zelve heeft hel afc ]iei laatste kaarsje is uit- antwoord gegeven. Groot ge- gedoofdhet kunstlicht terug- worden, heeft de Here Jezus roepen, en daarmede weer in- gezegd (Lu-c. 12 49) Ik ben eens gewoon in de werkelijk- gekomen om vuur op de aarde heid van ons eigen leven staan, te werpen. Niet alleen de De armoede is er geen barre kerstboom is een gevaarlijk bc- noojt maor aucen een vr{erujc. zit in uw huiskamer. Het kerst- lijke stoffering van het kerst evangelie is dat ook. Het kan feesiwaaraan we ons weldoen- stil flonkeren, zodat ge er met de hart kunnen ophalen. We vrome ogen naar luisteren pinken een traan weg, geven kunt. Maar wanneer de Geest een gifL £en jl€el enkele wil van God dit Woord gaal aan- het nog wat echter. Die vraagt blazch, dan slaan de vlammen aan wijkdominé, die natuur- er uit. De oude tempelwachter lijk als dienaar des Heren wel Simeon weet er van, ivanneer niet alles, maar toch bijna alles hij, het Kind in de armenweet, om een privé-arme. Ze zingend profeteert: moeten hel echt nodig hebben, Uwe zaligheid, die Gij be- maar het moet wel een nel ge reid hebt voor het aangezicht z^n z9n en zo, geen ongedierte. van alle volkeren, een licht tot r» j- j Ltat is de nood: die ver- verlichting der heidenen, en tol schrikkclijke -omhterbaarhcid> heerlijkheid van Uw volk waardoor we mn de armocd' Israel. Deze wordt gezet tot een de ,tojjeri makm en mR de val en opstanding van velen ,n duisteTnU de inlimiteiL Maar Israel, en tot een teken, dat !rannMr ,lel vuur mn em yer_ wedersproken zal worden... waartoosde kaarsvIam f„ uw opdat de gedachten u,t veler dennehoom j wan. harten geopenbaard worden7 j;- neer de gordijnen er aan gaan U begrijpt dit niet helemaalen al het andere, dan is de aar- Ik ook niet. Maar dit begrijp digheid er volstrekt af. Wan- ik wel: wanneer de brand van neer het Wfoord des Heren, dat Zijn Woord door mijn leven als een vuur op de aarde ge- gaat laaien, dan worden alle komen is, de franje van uw mooie, zachte vriendelijke leven aantast, dan is dc aardig- dingen en gedachten wegge- heid er ook af. Dan beseffen schroeid, dan blijft alleen overwe het: Kerstfeest is vuur-feest. wat vuurvast is! En vuur is gevaarlijk. v. E. FRAGMENT VAN ..DE GE BOORTE VAN CHRISTUS door Hans Baldung, die een der belangrijkste leerlingen van Dürer was en misschien de grootste vertolker van de psychische gesteldheid der die ren, die ons in de kunst van het Avondland bekend is. Op het afgebeelde detail van .De Geboorte van Christus" blijft het wijd-open oog van de hië- ratisch neerliggende dieren ons achtervolgen. In deze os en ezel is de existentiële zwaar- vioedigheld van het schepsel als 't ware magisch getroffen. Ais in oiize kerstbomen de kaarsjes branden worden in vele landen nog kerstvuren ontstollen DE geschiedenis van de Kerst boom is bekend en even be kend is het gebruik van mistletoe, en Advents- en K^stspelen. Maar er zijn nog zoveel gebruiken onbe kend gebleven, dat we hier ter af wisseling eens enkele nader zullen beschouwen. Wie denkt er bijvoorbeeld nog aan, als op Kerstavond de kaarsjes in de Kerstboom branden, dat het flakkerlicht een overblijfsel is van het laaiende Kerstvuur, zoals het in vele landen nog heden ten dage wordt ontstoken. Zo wor den in verschillende streken van Frankrijk ii. de Kerstnacht, ker- se- en pruimebomen en eiken stammen verbrand. In Albanië nam en neemt men misschien nog de takken van kersebomen daarvoor. „Iedere Christen moet met Kerst mis zijn Kerstblok hebben om zich eraan te warmen." Dat was eens de oorspronkelijke betekenis van het vreugde-feest. Er zijn in Denemar ken en in andere verafgelegen delen van Europa zoals in Bosnië en Letland nog oude overleverin gen, volgens welke het een onge schreven wet was, dat de burge meester en de dominee op Kerst avond een dik houtblok thuisge stuurd kregen. In enige Oostenrijk se gemeenten werd houtdiefstal omstreeks Kerstmis niet vervolgd. In Joegoslavië T N Joëgo-Slavie heten de Kerst- -1 avond en Kerstdag veelal Blok avond en Blokdag. In de houtveste rijen wordt al enige dagen voor Kerstmis een blok hout gehakt, dat bij vallende duisternis in huis wordt gesleept. „Welkom, houtblok, moge God je beschermen," roepen alle aanwezigen met de pet in de hand. Het blok wordt dan met tarwe, maïs en gedroogde druiven bestrooid, waarmee de plechtigheid is afgelopen, zodat het feestmaal kan beginnen. Gelijkluidend is het feest in het vroegere Montenegro, waar het blok met een brood en een kroes wijn wordt begroet en vaak legt men ook een bosje vlas op het blok neer. De betekenis van deze handeling zal wel gelegen zijn in de gedachte van het offerblok. Het gebruikelijke maal op het blokfeest bestaat uit een soep met wijn, honing en peper, lever en een reusachtige schapenbout. In Scandinavië Tn de Scandinavische landen is -1- Kerstmis het Joelfeest. In vele dorpen staan op deze dagen de deuren wijd open voor iedere gast en in de meeste herbergen kunnen de rondreizenden gratis eten. Het voornaamste gerecht op Joelavond is het „lutfisk" een speciale vis soort; daarnaast ook gebraad en het Joelbrood. Oorspronkelijk is het Joelfeest een heidense plechtigheid geweest, afkomstig van de Germanen, zoals vele Germaanse zeden nog onbe wust voortleven in onze Christelij ke feestdagen. Daarenboven is het Joelfeest in Scandinavië het feest voor het dier. De beesten krijgen een dubbele port'; voer en worden extra verzorgd. Ook in Albanië krijgen de dieren hun deel en het eerste Kerstbaksel wordt naar de ossen in de stal ge bracht. In Scandinavië strekt de dierenliefde zich zelfs uit lot de vogels. Op alle boerderijen, ja zelfs op alle balconnetjes in de steden worden vogelnestjes ingericht, waar gedurende de Joeltijd gierst en haverstrengen worden gehan gen. In Tirol IN het Inndal is het gebruikelijk dat omstreeks Kerstmis twee jonge knapen zich als ezel „ver kleden", door zich onder een grijze lap te verbergen en een mombak kes van een wild-uitziende ezel voor te doen, zodat alleen de vier benen zichtbaar zijn. Een derde jongeling leidt dit bijzondere dier van boerderij tot boerderij, waarbij een bonte stoet van als zigeuners verklede burgers, ook wel als land loper of gedrocht vermomd de rij sluit. Op iedere boerderij wordt dc ezel, die ziek heet te zijn en daar om een erbarmelijk geschreeuw voortbrengt, door de bewoners „ge voerd", maar het beestje is zo ziek dat het niets lust zodat zijn bege leiders het lekkers maar opeten. De avond voor Kerstmis zelf wordt in stille overpeinzing door gebracht. Middernacht na de mis wordt een grote maaltijd aange richt, terwijl de broodkruimels daarna in de kachel worden ver brand, „opdat ook de elementen bevredigd zullen zijn." De volgen de morgen rookt de boer zijn huis uit (weer een heidens gebruik) en zegent de bomen, opdat ze het vol gend jaar rijk vruchten zullen dragen. Ook de meisjes, die 'snachts de Kerstkoek gebakken hebben, moeten met hun nog onder het deeg zittende armen de bomen om helzen, opdat de oogst groot zal zijn. Vroeger in Engeland DAAR hier van bijzondere en onbekende kerstvieringen spra ke is, mag zeer zeker het Engelse Kerstfeest van 300 jaar geleden niet ontbreken. Toen was namelijk het Kerstfeest... verboden! In het zogenaamde „lange par lement" dat in 1640 door koning Karei van Engeland bijeengeroe pen werd, hadden de Puriteinen de meerderheid en deze bekrompen partij zette door, dat iedere eerste Woensdag in de maand als strenge vastendag werd vastgesteld. Toen toevallig in 1646 het Kerstfeest op zo'n Woensdag viel, vaardigde het parlement het bevel uit, dat ook deze dag niet gevierd mocht worden. Er waren veel burgers in Enge land, wie het onverschillig liet of ze van de koning dan wel van het parlement de wetsbepalingen ont vingen, maar het was hun niet om het even dat het Kerstfeest werd verboden. De overheid had bevo len de winkels open te houden, maar slechts weinig winkeliers hielden zich aan dit voorschrift. De enkelen, die de moed hadden het regeringsbevel op te volgen, werden door het volk geplunderd. Dr- kerken moesten ook gesloten zijn, maar in de kerk van St. Mar garet te Westminster werd toch gepreekt en altaar en kansel waren met dennegroen versierd. Natuur lijk werden de voorganger, de kos ter en de voorzanger gearresteerd, maar de politie werd door het volk zo belaagd, dat zij de arrestanten met een „ernstige vermaning" lie ten gaan. Het jaar daarop herhaalde zich het oproer van het volk, dat zich het Kerstfeest niet ontnemen liet. Het parlement besloot toen. Kerst mis geheel af te schaffen. Duizen den protestanten namen stelling tegen deze maatregel en relletjes tegen de parlementsleden waren aan de orde van de dag. Toch kon het niet voorkomen, dat het verbod bleef gehandhaafd. Ook toen enige jaren later Cromwell aan de macht kwam, bleef Kerstmis op „de in dex", alleen voor schooljongens cchreef hij vóór, dat elke tweede Dinsdag in de maand een feestdag zou zijn, ter compensatie van het weggevallen Kerstfeest. Zo bleef het, tot Karei II in 1660 de troon besteeg en aan deze toe stand een einde maakte. In dat jaar werd voor het eerst na twin tig jaren weer het Kerstfeest ge vierd en natuurlijk uitbundiger dan ooit tevoren. In Amerika EP Is nog een geval bekend dat het Kerstfeest genegeerd werd, zij het dan niet om religieuze of politieke redenen.. Dat was in 1876 in Amerika. In dat jaar verklaar de de directie van de New Yorkse Beurs, dat in tegenstelling tot vroe ger de Beurs op 24 December „Christmas eve" geopend zou zijn en dat de handel normaal zou plaats hebben. Waarschijnlijk was Wallstreet nog niet zo op het verdienen inge steld als vandaag aan de dag want alle makelaars, beursbezoekers en de klerken gingen tot een spoptaan protest over. Tezamen met de ban kiers en procuratiehouders ver schenen zij In de vreemdste car navalskleding en toen de deuren geopend werden vluchtten ze niet naar hun boxes, maar richtten een carnaval aan, zoals er in geen ja ren gevierd was. Met dit protest werd de grond slag gelegd voor de jaarlijks weer kerende traditie van het Kerstbal, die tot in deze eeuw nog heeft voortgeduurd.

Historische kranten - Archief Eemland

Dagblad voor Amersfoort | 1948 | | pagina 3