HET
25
UUR
Geen wanhoop, geen angst
TIJDNOOD,
DAADKRACHT
volgens plan
Virgil Gheorghiu mag voor zijn pessimisme
geen klankbodem vinden
PESSIMIST ZIJN, MAAR
EEN CHRISTEN MOET NOOIT
REALIST
ste
Prof. dr F. L. Polak:
Wereldeenheid komt;
hebt slechts geduld
Prof, dr W. Banning:
Aan geestelijke afbraak geen
behoefte
dè nood van
onze tijd
Zaterdag 23 December 1950
11
..Onze beschaving is verdwenen. Lucian. Zij
had drie grote hoedanigheden: zij beminde en
eerbiedigde het Schone, hetgeen haar de Grie
ken leerden. Zij beminde en eerbiedigde het
Recht, hetgeen ze van de Romeinen leerde. Zij
beminde en eerbiedigde de
Mens. hetgeen zij heel laat
en met overwinning van
grote moeilijkheden leerde
van de Christenen. Het is
slechts door het eerbiedi
gen van deze drie symbo
len: de Mens. de Schoon
heid en het Recht, dat onze Westerse be
schaving is kunnen worden, wat zij ge
weest is. En thans heeft zij het kostbaarste
deel van haar erfenis verloren, de liefde en
de eerbied voor de Mens. Zonder die lief
de en zonder die eerbied houdt de Wes
terse beschaving op te bestaan. Zij is
dood."
,,De mens heeft in de loop der geschie
denis nog wel donkerder tijdperken gekend
dan wij nu beleven," zei Lucian. ..De mens
is levend begraven op marktpleinen en al
taren; men heeft hem geradbraakt, ver
kocht en als een zielloos ding behandeld.
Het is misschien niet juist om een derge
lijk streng oordeel te vellen over de tijd,
waarin wij thans leven."
„Dat is volkomen waar," zei de graaf.
„In die duistere tijden werd de mens ge
negeerd en bracht men hem uit barbaars
heid mensenoffers. Maar wij hebben de
barbaarsheid overwonnen en wisten het
menselijk wezen te eerbiedigen. Nu staan
wij weer helemaal aan het begin en moeten
alles opnieuw leren. Het komen van de
technische maatschappij heeft verwoest,
wat we in eeuwen van cultuur gewonnen
en geschapen hebben. De technische maat
schappij heeft de verachting voor het men
selijk wezen opnieuw ingevoerd. De mens
is thans weer enkel tot zijn maatschappe
lijke dimensie teruggebracht. Maar
moeten we niet gaan? Het moet al laat
zijn."
Lucian keek op zijn
polshorloge.
„Mijn horloge staat stil. Kun je me zeg
gen. hoe laat het is, Vader?"
„Het is het vijf-en-twintigste uur
„Ik begrijp je niet, Vader." zei Lucian.
„Dat geloof ik graag. Niemand wil het
begrijpen. Het is het vijf-en-twintigste uur
volgens de tijd van de Europese bescha
ving." (Uit: Het vijf-en-twintigste uur.)
VOOR de radio hebt u gezegd, dat een mobi
lisatie is vereist van alle krachten als ant
woord op de uitdaging van het cultuurpessimisme.
U wilt, dat men tot de aanval overgaat, dat wij
gezamenlijk optrekken naar het front Zoudt u deze
ietwat vage omschrijving van onze taak willen
verduidelijken? Zoudt u in concrcto kunnen aan
duiden, wat er precies moet worden gedaan, wat
elk individu in deze heeft te doen?"
Als wij tegenover professor Polak zitten en hem
deze vraag stellen, moet hij even glimlachen.
„Ja, ik ben wat vaag geweest en nu wilt u we
ten: wat moet ,de vrouw achter de wastobbe' hier
mee aan?"
„Naar mijn mening is de eerste stap deze, dat
men de mensen laat zien, waar wij heengaan als
aan de massificatie van het leven geen halt wordt
toegeroepen. Het is nodig, dat de massa wordt
wakker geschud en daarom is een boek als dat
van Gheorghiu van zo groot belang. Alleen: ik
deel Gheorghiu's pessi
misme niet. Maar daar
over straks."
Mèt wien zult gij
m\j vergelijken
dien ik gelijk zij?
zegt de Heilige
Heft uw ogen op en
aanschouwt: wie
heeft al deze dingen
geschapen?
Die de Heer ver
wachten, ontvangen
nieuwe kracht:
Zij krijgen nieuwe
vleugelen gelijk
de adelaar,
zij lopen en worden
niet moede,
zij wandelen en
worden niet mat.
Jesaja 40
Vlrgll Gheorghiu
A/f ET de mensaap is het be.
■LrA gonnen Die nam 'n stok,
PROF. ARNOLD J. TOY NB EE:
Wat is het karakter van de wereldcrisis, die wij
vandaag de dag meemaken? Doordat wij in mate
rieel opzicht meer en meer van elkaar afhankelijk
worden, groeit de wereld in snel tempo naar een
eenheid toe.
Dit is de climax van een verandering in de
menselijke samenleving, die aanvankelijk heel ge
leidelijk ging en zich nu vrij plotseling met groter
spoed voltrekt.
Als wij inderdaad op weg zijn naar een toe
stand, waarin de broederschap der mensen een
werkelijkheid is, dan zijn wij op de goede weg.
Maar hoe kan dit streven naar wereldburger
schap onder de mensen, een wereld-crisis veroor
zaken?
Tóch geloof ik, dat de wereldcrisis een gevolg
is van het feit. dat wij een eindweegs gevorderd
zijn naar een wereld-eenheid Deze beweging ver
oorzaakt een crisis, doordat het zo snel gaat. Klas
sen en naties, die vroeger volkomen gescheiden
van elkaar leefden en zich voor elkaar niet ver
antwoordelijk voelden, staan nu plotseling voor de
noodzaak, samen te leven.
Nu wordt van ons
gevraagd, dat wij ver
draagzaam zijn en ge
duldig, geven en nemen,
bereid zijn tot zelfopoffe
ring. Maar elk van ons
zou de wereld-eenheid tot
stand willen zien komen
volgens zijn eigen ideeën
of volgens de opvattin
gen. die in zijn eigen om
geving worden gehuldigd.
Er zal een wereld-een
heid komen. Maar langs
welke weg? Vrede en
samenwerking? Of oorlog
en revolutie? Prof. A. Toynbee
sloeg er vruchten mee van
bomen en hoofden van rom
pen. Toen al werd de stok,
zijn primitiefste vorm,
Niemand zal
technisch instrument
ten goede en ten kwade gehanteerd,
het wagen, op te merken: Dat waren maar mens
apen! Want sindsdien heeft een indrukwekkende
rij wijze en verstandige geesten even wijze en
verstandige gedachten over goed en kwaad aan de
mensheid meegegeven en er is niets veranderd.
Het technisch instrument is geperfectionneerd in
een mate, die niet goed voorstelbaar meer is. Maar
eeuwen cultuur hebben niet kunnen voorkomen,
dat wij zijn blijven doorgaan, dit instrument te
gebruiken, zeker, ton goede, maar evenzeer ten
kwade. En de vraag, of wij wel zoveel wijzer zijn
dan de mensaap, die met zijn stok andere mens
apen van het hoofd beroofde, is al té vaak gesteld
dan dat zij nog indruk zou kunnen maken.
"VX/'EL is er in de laatste decennia een aspect bij-
gekomen. Charley Chaplin duidde daarop in
zijn film „Modern Times", toen een gigantische
technische apparatuur hem. klein mannetje, te
machtig werd en hij terecht kwam in deze enorme
mechanische installatie, zonder te weten, hoe zich
uit de wir-war van tandraderen, hefbomen en zui
gerstangen te bevrijden. Wij weten niet alleen
niet, hoe wij de techniek zullen hanteren, de tech
niek hanteert óns. Dit is het thema van het op
zienbarende boek van C. Virgil Gheorghiu, Het
vijf en twintigste Uur. Deze Roemeen is van me
ning. dat de mens ondergeschikt is geworden aan
de technische slaaf, „de knecht, "die ons iedere dag
duizend diensten bewijst, waar we niet meer bui
ten kunnen. Hij drijft onze auto's voort, bezorgt
ons licht, verschaft ons water om te wassen, mas
seert ons. vertelt ons interessante geschiedenissen,
als we onze radio aanzetten, legt wegen aan, ver
zet bergen. Wij zijn rijker dan onze lotgenoten
van vóór tweeduizend jaar. die slechts enkele tien
tallen slaven bezaten. Wij bezitten ze met duizen
den. De numerieke meerderheid van de technische
slaven is overweldigend. Zij hebben de sleutel
posities. de strategisch belangrijke punten van
onze maatschappij in banden. Er blijft de mense
lijke wezens niet anders over dan te leven naar
hun ijzeren wetten. Zo zijn wij bezig, in robots
te veranderen. Het menselijk leven heeft nog
slechts waarde als energiebron. Het wordt in de
boeien van de technische slaven doodgedrukt." Al
dus Virgil Gheorghiu.
HET is een sombere profetie, die hier de wereld
wordt ingeslingerd. Onze eerste reactie is:
Gheorghiu staat niet alleen. Zei ook Spengler niet,
dat optimisme lafheid is en dat alleen dromers
nog een uitweg zien uit de misère van deze tijd?»
En. om nog slechts één voorbeeld te noemen In
La Peste van Camus komt een oud mannetje voor,
dat elke middag tegen vijf uur op zijn balkon
treedt, de katten uit de buurt lokt en dan met
grote behendigheid een der dieren op de kop
spuwt, waarop hij zich vergenoegd terugtrekt Als
de pestepidemie deze ritus verstoort, is de zin van
zijn leven verdwenen. Professor Van der Leeuw
tekende hierbij aan „Dit is het griezeligste ver
haal. dat ik in lang gelezen heb. veel griezeliger
dan de hele postgeschiedenis, die Camus verhaalt
Want het is een symbool van onze beschaving,
die op de rand van de volkomen zinloosheid zich
beweegt. Wij zijn enorm knappe specialisten, al
wgs het maar in het op de kop spuwen van een
kat Eeuwenoude ritfcn. eerwaardige*wetenschap,
alle beschaving schijnt uit te lopen op een tech
nische prestatie, waarvan de zin meer dan du
bieus is."
'veel millioenen zouden in de loop der tijden
in naam van de een of andere „waarheid" ter
dood zijn gebracht? Hoeveel overigens bewonde
renswaardige kunstwerken zijn tot stand gekomen
ten koste van duizenden mensenlevens? Maakte
men zich vroeger druk om de beschaving, toen
mensen als slaven werden bekeken, beklopt en
verkocht? En toch heeft die beschaving zich ont
wikkeld. Zij is zich blijven ontwikkelen, ondanks
afschuwwekkende heksenprocessen en wrede in
quisitie. Mensen, wezens als u en ik. zijn gemar
teld, gevierendeeld, onthoofd, onschuldig vaak en
met de meest geraffineerde middelen. En altijd
zijn er wel onheilsprofeten opgestaan, die het
einde van de beschaving, van de wereld zelfs,
hebben voorspeld. Maar zij hebben zich vergist
en nu, na twee wereldoorlogen, is onze bescha
ving nog niet verdwenen. Waarom zouden we
dan de wanhoopskreet van deze Roemeen ernstig
nemen?
woorden van Kaïn, de man, die de eerste
moord op zijn geweten had. Dit is ook eeuwen de
„Een Christen heeft nooit pessimist te zijn, maar
realist. Kerstmis is:__Het komen van Gods heil in
de geschiedenis. Christus' geboorte is hèt beslis
sende moment in de historie en daarom is voor de
wanhoopskreet: Dit is het vijf-en-twintigste-uur!
geen plaats."
Dat is voor professor dr W. Banning het ant
woord op Virgil Gheorghius cultuurpessimisme.
Dr Banning blijkt door dit boek allerminst van
zijn stuk gebracht te zijn. Als wij hem vragen naar
zijn oordeel, begint hij met zijn wetenschappelijk
bezwaar: Gheorghiu ziet de invloed van de tech
niek op de menselijke samenleving verkeerd.
„Weet u," zegt hij, „toen de Haarlemmermeer
zou worden drooggelegd, voorspelde men de onder
gang van Noord-Holland Dit was immers een on
geoorloofd ingrijpen in de natuur. Dat is een
vergissing gebleken, zoals ook de voorspelling van
Gheorghiu een vergissing is."
„Iedere nieuwe phase in de ontwikkeling der
techniek schept andere problemen, in het bijzon
der voor hen, die de technische instrumenten moe
ten hanteren Een veelal zeer gering percentage
van de arbeiders komt in deze ontwikkeling niet
mee. Nu wil ik de eerste zijn om mee te beraad
slagen over de vraag, hoe de nood van deze groep
sociaal tot oplossing kan worden gebracht, maar ik
■wil er beslist niet de conclusie uit trekken, dat
de techniek zonder meer een vloek is voor de
mensheid."
„Inderdaad heeft de techniek een indrukwekken
de hoeveelheid arbeid overgenomen. Voor zover
deze arbeid vroeger met de handen moest worden
verricht, is daar op zichzelf geen enkel bezwaar
tegen aan te voeren, integendeel. Wat de geeste
lijke arbeid aangaat, is de ontwikkeling al even
min verontrustend. Zeker, tegenwoordig wordt de
term „denkmachine" gelanceerd Dat is een sug
gestief woord, maar daardoor moeten wij ons niet
laten imponeren. Machines kunnen denkarbeid
verrichten, maar nooit zal deze arbeid creatief
kunnen zijn. Door middel van een machine is geen
hypothese op te stellen. Dit blijft alleen mogelijk
voor de mens, die daardoor meester over de tech
niek blijft."
Professor Banning koestert ook een groot moreel
bezwaar jegens dit boek.
„Wat Gheorghiu doet. is literair spelen met ge
wéldige dingen. Problemen van wetenschappelijke
aard trekt hij in een emotionele sfeer en het heeft
/-
Christus' geboorte is 't beslissende
moment in de geschiedenis
succes. Ik haat kerels, die de mensheid toe
roepen: Het is het vijf-en-twintigste-uur! en zich
niet van kant maken, zoals ik ook de kerels haat.
die er tussenuit trekken. Wat wij te doen hebben
is ervoor te zorgen, dat de Westeuropese cultuur
niet ondergaat! Aan negatieve onheilsprofeten heb
ben wij niets. Wij moeten bouwen, ook geestelijk.
Aan geestelijke afbraak hebben wij waarlijk geen
behoefte."
„En vraagt u me nu, wat lk als Christen op dit
boek te zeggen heb. dan stel ik voorop: Christus
is niet gekomen om de Weseuropese cultuur te
redden Maar bovendien: ik geloof niet aan een
ondergang van de Westeuropese cultuur. Mee door
de ontwikkeling van de industrialisering zijn alle
landen der wereld zo van elkaar afhankelijk ge
worden. dat het onwaarschijnlijk moet worden ge
acht, dat West Europa ondergaat. Als men het
woord „ondergang" tenminste ernstig neemt. Maar
zelfs als dit zou gebeuren, kunnen wij Christus
niet ter verantwoording roepen".
„Wel zijn wij als Christenen mee verantwoorde
lijk voor het be
houd van de
culturele waar
den in Europa.
Als de waardig
heid van de
mens in het ge
ding komt, dan
is een culturele
waarde in ge
vaar en is het
dan ook de taak
van de Christen,
deze waarde te
beschermen."
„Tenslotte zeg "ik als. Christen: Ik heb geen pes
simist te zijn. Daar is geen enkele aanleiding voor
want ik weet, dat de loop der geschiedenis in Gods
hand is. Kerstmis is het ingrijpen van God in onze
geschiedenis Deze wetenschap sluit alle neiging
tot wanhoop en twijfel volledig uit. Zeker, ik twij
fel wel eens. maar dan alleen in een zwak ogen
blik. God heeft de leiding in de historie. Dat is
ons genoeg."
„Nog een vraag, professor. Hoe komt het dat de
Kerk faalt? Zij zegt. de oplossing te hebben, het
reddende Woord te weten, maar zij spreekt het
niet. Althans niet zo. dat de vertwijfelden en wan-
hopigen het aanvaarden. Boeken 'als Het vijf-en-
twintigste Uur en De God die faalde, specimina
van deze geestesgesteldheid, worden door millioe
nen verslonden en vinden weerklank. Maar aan
het antwoord van de Kerk gaat men voorbij."
..Nu tilt u aan een rotsblok. U hebt gelijk, dit is
voor de Kerk de meest urgente kwestie. We zijn
er mee bezig. Wij roepen christen-economen, chris
ten-sociologen. christen-arbeiders uit de bedrijven
bij elkaar en vragen: hoe moeten wij het zeggen''
Het gebeurt ook oecumenisch: de Wereldraad van
Kerken is ermee bezig in Geneve. Er zijn predi
kanten. die het gaan zien. We zien met spanning
uit naar de resultaten."
fatsoenshalve onuitgesproken gedachte ge
weest van millioenen mensen, die wisten van het
leed van andere millioenen medemensen en er
niets aan deden Totdat de techniek, de industria
lisering en de economie er een eind aan maak
ten. Men gaat zich het lot aantrekken van de
ettelijke millioenen vluchtelingen, die zich binnen
Europa's grenzen bevinden wantdie vormen
een economisch probleem. Wie zal willen betwis
ten, dat het bevorderen van sociale voorzieningen
economische noodzaak is? Wie is zo naïef te ver
onderstellen. dat de Amerikanen alleen uit mens
lievende overwegingen bereid zijn, de milliarden
dollars ten behoeve van de Marshall-hulp te
fourneren? Ziet ge. zegt menigeen in antwoord
op deze reacties, nog nimmer is zo duidelijk aan
het daglicht getreden dat ons gehele maatschap
pelijke bestel is besmet en daarom verdienen de
verontrustende woorden van Virgil Gheorghiu
onze volle aandacht.
WIJ weten al niet, hoe wij een stok zullen han
teren. menen anderen. Hoe moet dat aflopen,
nu de atoombom de functie van de stok heeft
overgenomen? En zij denken aan de Arabische
vissers uit het sprookje uit Duizend en een Nacht,
die een fles vonden in hun netten. Aan land ge
bracht, bleek die fles een kwaadaardige geest te
bevatten. Nee, deze vissers poogden niet. de geest
naar hun hand te zetten; zij waren zo verstandig,
de fles, met geest en al. in zee terug te werpen.
Wie atoomkracht wil beheren, is als de tovenaars
leerling, uit Goethe's ballade, die niet bij machte
is. de opgeroepen geesten naar hun rijk te ban
nen. En het is toch duidelijk, dat wij allen leer
lingen zijn! Wij weten de vlucht van wetenschap
en techniek niet meer te stuiten en al hebben
wij bewondering voor de uitvinding van de peni
cilline. van de automatische telefooncentrale, die
slechts één fout per 1 000.000.000 contacten maakt,
wij weten niet meer, wat wij er mee aan moeten
en vandaag of morgen wordt Gheorghius voor
spelling bewaarheid. Misschien heeft hij wel ge
lijk als hij beweert, dat de revolutie van de tech
nische slaven al in volle gang is.
DE vraag, wie de overhand hebben, de opti
misten of de pessimisten, is niet interessant.
Vast staat, dat het boek van Gheorghiu in Frank
rijk millioenen lezers heeft gehad en dat in Ne
derland over enkele weken de zevende druk zal
verschijnen. Kennelijk heeft
de schrijver een vruchtbare
klankbodem gevonden voor
zijn pessimisme en het lijdt
geen twijfel, of tallozen we
ten niet anders te doen dan
Gheorghiu's raad op te vol
gen: Smiling! Smiling! Keep
smiling Is dit inderdaad
het laatste woord? Nee wij
zullen niet uw aandacht en
belangstelling vragen voor
óns antwoord op deze vraag.
Liever laten wij drie uiter
mate deskundigen aan het
woord, wier uitspraken ge
op deze pagina kunt aan
treffen. Van de beroemde
historicus professor Ar
nold Toynbee vindt u een
citaat uit een rede. die hij
in Londen heeft gehouden
voor 2 700 jongens en meis
jes onder achttien jaar. Pro
fessor mr dr F. L. Polak,
die voor de V.P.R.O.-micro-
foon uitvoerig over Het vijf-
en-twintigste Uur heeft ge-
SDroken. was zo vriendelijk,
voor ons zijn bedoelingen te
concretiseren en professor
dr W Banning gaf ons in
een interview ziin oordeel.
Wellicht kan het onze le
zers helpen aan een fatalis
tische ondergangsstemming
tc ontkomen, een stemming,
die het onmogelijk zou ma
ken. Kerstmis 1950 te vieren
als een feest.
„Waar wc heengaan,
heb ik in Amerika ge
zien. Daar is men het
ontwend, iets zélf te
doen. Men wèndelt er
zelfs niet meer Voor een
boodschap op de hoek
neem je je auto. Men
vermaakt zichzelf niet;
men laat zich vrijwel
uitsluitend en masse ver
maken, door film en ra
dio. vooral door televisie.
De gevolgen voor op
voeding en onderwijs
niet alleen, maar ook
voor volwassenen, zijn in
sommige opzichten ontstellend. Dit houdt ook voor
ons een ernstige waarschuwing in.
HET komt mU voor, dat planmatig moet wor
den ingegrepen, net zoals economische en
sociale vraagstukken tot oplossing zijn gebracht.
Nog niet zo lang geleden was sociale zekerheid
een illusie, massale werkloosheid een onvermijde
lijk kwaad. En het is toch gelukt, dit grondig tc
veranderen, door in de economie volgens een te
voren uitgestippeld plan te handelen".
„Dit moet ook mogelijk zijn ten aanzien van de
cultuur. De vrtje-tijdsbesteding (want daór ligt de
kern van het probleem) moet de aandacht hebben
van de Overheid. Deze zal een actieve cultuur
politiek moeten voeren, d.w.z. culturele activiteiten,
ontslaan uit particulier initiatief, moeten mogelijk
maken en metterdaad steunen."
„U weet, In beginsel gebeurt dit al. Binnenkort
zal een commissie aan de minister van Onderwijs
rapport uitbrengen over de gewenste instelling
van een Raad voor de Vrije-tijds-besteding, welke
regelmatig zal kunnen adviseren, wat de Overheid
te doen staat. In het Nederlands Cultureel Contact
beraden zich de topfiguren uit organisaties, die
zich op cultureel terrein bewegen, over de vraag,
hoe men alle activiteiten kan bundelen en bevor
deren."
„Dit alles is verblijdend, maar het is lang niet
voldoende. Zangkoren, amateur-toneelgezelschap
pen. volksdansgroepen kortom die verschillende
vormen van cultuur, waarvan de beoefening een
persoonlijke bijdrage van de mensen vraagt, zowel
jongeren als volwassenen, vooral ook op het platte
land, verdienen steun. Bezoeken aan concerten en
schouwburgen moeten mogelijk worden gemaakt
tegen geringe prijzen.
„Als u me vraagt, wat er gedaan moet worden, zie
ik het alles duidelijk voor me. Niet als een illusie,
maar als een toekomstbeeld, dat waarlijk niet zo
moeilijk te verwezenlijken is. Eigenlijk moesten de
modernste vormen van techniek hierbij juist kun
nen worden ingeschakeld, straks de televisie. Het
onderwijs zou veel meer hiervan moeten profiteren,
en ruimere aandacht moeten besteden aan zelf
werkzaamheid en aesthetische vorming. De Ker
ken zouden voor het grote belang van al dit soort
zaken op het gebied van vrije-tijds-besteding en
cultuur nog meer oog moeten krijgen."
„En het individu? Dat is heel moeilijk te zeggen,
omdat men geen recepten geven kan en er voor
ieder vele mogelijkheden open staan Ik geloof
echter, dat wie is wakker geschud, zelf weet. wat
hem te doen staat, althans in beginsel. Maar mis
schien moet daar nog eens een ander boekje over
worden geschreven
Het boek Het vljf-en-twin-
tigste uur is uitgegeven bij de
NV. Uitgeversmaatschappij
Pax te Den Haag.
De toespraken van prof. dr
F. L. Polak voor de VPRO-
mlcrofoon zijn onder de titel
De bedreiging der menselijk
heid Inde crisis der moderne
cultuur, gebundeld en uitgege
ven door firma W. Gaade In
Delft.
De Illustratie op deze pagina
Is van de hand van de Engelse
tekenaar Arthur Wragg en
ontleend aan De psalmen voor
het moderne leven, uitgegeven
door Bosch en Keunlng ln
Baarn.
Prof. dr F. L. POLAK
hoogleraar aan de Ne
derlandse Economi
sche Hogeschool te
Rotterdam, adjunct
directeur van het
Centraal Plan-bureau
te Den Haag.
„Het heersend cultuur-fatalisme acht ik
fataal voor onze cultuur. Door redeloze
angst nalatig zullen wij in de crisis ten
onder gaan. met redelijk vertrouwend han
delen zullen wij gelouterd daaruit kunnen
herrijzen, als Phoenix uit de as, als nieuw
bloeiend leven uit de ruines
„Wel ben ik overtuigd, dat inderdaad onze
cultuur in haar grondvesten ernstig is ge
schokt. dat voort te gaan volgens de huidige
stuurloze koers de dreiging van een cata
strophe in een zichtbaar verschiet brengt,
doch evenzeer houd ik met onwrikbare
stelligheid vast aan mijn geloof, dat het nog
niet te laat is voor het stuiten van een ontbindingsproces en voor een
radicale wending ten goede."
„Wij zullen moeten leren, in de zin van onderrichten en onderricht
worden, dat wij met kracht en spoed moeten streven naar de vorming
van een nieuwe mens in een nieuwe maatschappij. Dat er moet komen
een nieuwe mens. die een herboren mens is, of dat er tenslotte zal zijn
geen mens. Zodra niet langer mensen als mensen samenleven, zal er
geen menselijke samenleving meer op aarde kunnen bestaan."
„Hier helpen echter geen lapmiddelen meer en geen holle, hoogge
stemde frasen. Er is niet minder nodig dan een revolutie een radicale
vernieuwing en ombuiging van de huidige ontwikkelingsgang Het
alarmsein moet worden gehesen. Een mobilisatie van alle krachten
is vereist. Wij moeten een meer militante instelling kweken t a v. de
cultuur en zo nodig met alle middelen van de geest tot de aanval
overgaan, een doorbraak trachten te forceren. Wij hier in ons relatief
steeds kleiner wordende land kunnen iets bijdragen, mits wij onze
verdeeldheid laten varen en gezamenlijk optrekken naar het front.
Alleen een strijdbare en weerbare cultuur kan het juiste antwoord
leveren op de huidige uitdaging. Het juiste antwoord èn gegeven op
ae juiste tijo.
„Nog is het yijf-en-twintigste uur niet aangebroken, waarin het voor
alles te laat zal zijn. Hoelang ons nog gegeven is. weet niemand en valt
niet te voorzien Wel Is naar mijn innige overtuiging die ik niet genoeg
herhalen kan. de grootste nood van onze tijd onze tijdnood Wat wij
thans moeten doen. geschiedt inderdaad te elfder ure. een uur voor
het te laat is Maar dat zouden wij niet behoeven te vrezen, als het
ook maar inderdaad geschiedt. Evenals de techniek is ook de crisis
een noodzakelyk en tweewaardig instrument: dit kan werken louterend
of ontbindend doch het werkt tenslotte al naar de mens bepaalt.
Schuld en verantwoordelijkheid voor de cultuur liggen uitsluitend in
handen van de mens en zijn actieve beleving of herbeleving van de
menselijke waardigheid."
„De mens kan de techniek en de cultuur ten goede richten maar
dan moeten omgekeerd de techniek en de cultuur door de mens wor
den gericht op de mens (Uit: De bedreiging der menselijkheid)
