3De
3et^le^em=
3oe?er
Kinderstad vol spel
HET KERKORQEL
u
y
Koninklijk instrument
historie
heeft een bewogen
N"„,
Kerstmis verdringt Sint Nicolaas
Maandag 2-1 December 1951
reeds verstand had. Enigszins be
vreemd wendde ik mij dus tot
mijn jongensspel, dat ik middenin
afbrak en ik ging op zoek naar
Bethlehem, vele jaren.
4Er was geen sneeuw.
Er was geen ster.
Het regende Hollandser dan
ooit.
TK heb stallen gevonden, zo
owel in oude binnensteden als op
afgelegen hoeven; binnen- en
buitenstallen, scheve stallen en
circusstallen en stallen, waar ik
het niet uithield van de stank.
Maar de paarden wezen mij alle
hooghartig af: „wat denk-je wel!"
zeiden zij met hun mooie, grote
vochtige ogen. „dat wij in de Stal
van Bethlehem zouden staan?!
schaam jij je niet!"
En ik vond huizen, waar het
woord Bethlehem op stond, of
buitenhing, maar, oh! achter die
gevels en achter die uithang
borden, was dat Bethlehem?
Ik heb ossen ontmoet en ik heb
ze gevolgd van de Ierse veeboten
tot in de slachtplaatsen toe,
brave, gedweeë ossen. Ossen
met de vier stoere poten sterk op
de modderkeien, waarop mijn
jongensschoenen uitgleden... Os
sen met de snuivende snoet diep
vooruit net als arenastieren, en
met een prachtige geelbruine
zwiepstaart. „Waar wij vandaan
komen," loeiden zij weemoedig,
„was het geen Bethlehem en waar
wij heengaan, zal het evenmin
Bethlehem zijn"
En ik heb ezels gesproken;
ezels, de wijze, zachte oren willig
op zoek naar de waarheid van
alle leven en alle bestaan,- ezels
met diep-nadenkend voorhoofd,
met fijne spieren en een kruis op
de rug, het ere-kruis dat alle
ezels van goeden wille dragen
sedert die éne Intocht in Jeru
zalem. En zij zeiden mij vriende
lijk: „Al dragen wij het teken
en wij zouden het niet meer
willen missen daarom z ij n
wij nog geen Ezel van Bethlehem;
daar is veel meer voor nodig; en
geen ezel kan dat „meer" op
brengen, of hij nu voor een petro
leumvat dan wel voor een wagen
tje met Brusselse aarde aandraaft,
of op het strand woelige vacantie-
kinderen ervoor moet behoeden,
dat zij in zee vallen.dag!"
TK heb Maria's gezocht; en ik
*heb Jozefs leren kennen,
onderweg. De enen waren oud,
jong. verleidelijk, of verlept, of
braaf ter lering gaande met een
katechismus onder d'r boezelaar;
zij spoten water tegen de puien
op, schrobden voor- en achter
straat en gingen met een hengsel
mand naar de markten en naar de
schuitjes met violen en reseda's;
zij zaten lief in een schoolbank en
droegen lange vlechten, waar
mede ik niet durfde te spelen,
want daar stond wrede straf op
(nl. van de zijde des meesters),
en ook wel hingen zij snoeren om
haar hals en zaten laag bij de
straat achter een open venster op
een rode pluchen sofa van fluiste
rende slechtheid Maar Maria
van Bethlehem heeft mij uit geen
harer ogen toegelachen.
Jozefs: zalvende vond ik en
stugge, zwoegende en bromme
rige, en waren zij bruikbaar en
benaderbaar, dan verdraaiden zij
hun naam tot Sjef en zetten een
pet scheef op een geplakte spuug
lok. Waren zij zelfingenomen
menèren, dan heetten zij Joop of
Jaup en zaten op een kruk te
zwetsen, als was heel die wereld
stal van hèn. Met Jozefs ben ik
al bijzonder ongelukkig ge
weest
Ik heb herders gezien, brave
herders die tot hun dieren spra
ken als tot mensen; en gewone
drijfbeulen, die vloekend hun
stokken stuksloegen op de arme
bonkige schoften van hun blinde
vee, dat zij langs singels en
grachten dreven, zoals in 1942 de
Duitsers de Joden en in 1944
de razzia-gedeporteerden joegen.
Neen^ neen, neen. daar was niets
van Bethlehem bij, en niets van
Engelen of Wijzen
Ik heb boodschappen van
vrede gehoord, uit hoogten en
uit laagten, uit gestoelten, kan
sels, op schreeuwerige pleinen
en bij muziektenten, uit verdachte
en satanische papieren, die
om handtekeningen-om-adnaêsie
zwiebelden, en uit traktaten.
Maar geen van alle droeg het
waarachtig, het énig Stempel van
Bethlehem
hier, komt mijn biecht
verhaal op een bijzonder
teder punt: ik heb kinderen
gezien. Kinderen met zeer kinder
lijke ogen; levende of kwijnende
kinderen, verkommerende en
stervende kinderen. Wie kinderen
ziet, wordt óf bewogen óf ver
scheurd voor heel z'n leven, of
getroost, vertederd en bemoe
digd. Van mijn zoektocht naar
Bethlehem weet ik nu nog alleen,
dat ik meer verscheurd dan ge
troost ben geweestIk heb
kinderen gezien, in stegen en
sloppen en in goede behuizingen
aan de oude open havens, arme
en nlet-arme kinderen, waarvoor
vader en moeders knielden en
baden het sloeg mij met stomheid
van verdriet. En veel kinderen in
houten en in gouden kribben.
Kinderen in holen, op zalen en in
verveelde speelkamers. Maar
ik moet het bekennen geen
was het miraculeuze Kind van
Bethlehem
Toch: wie eens zoekt, altijd
zoekt.
Ik heb alle dorpen, gehuchten,
steden, bergen, bossen, zeeën en
woestijnen die ik bereiken kon,
doorzocht, maar nergens opende
zich een Bethlehem voor mij
Mijn zeven jaren kwamen ver
achter de horizon te liggen.
'F OEN ik ergens, in een vreemd
A land, onder een vreemde zon,
temidden van mij vijandige men
sen doolde, bereikte mij een brief
van vader, dat mijn moeder niet
meer v/as, maar dat haar leven
steeds vrediger was geworden,
ook omdat zij wist, dat ik bleef
zoeken, al vond ik niet Zij was
glimlachend de eeuwige rust in
gegaan. En haar laatste woorden
waren zorgelijk-om-mij geweest,
stond er in dat aangrijpend schrij
ven, woorden die ik ook al ge
hoord had uit haar mond, toen ik
zeven jaar was en fier had ge
roepen, dat ik naar Bethlehem
wilde „Zou hij nu nog niet
weten, dat Bethlehem naar hen
toekomt, die het in volle over
gave zoeken? de arme!"...
Vader, ik ben niet arm meer en
ik geef moeders wonderwoord
verder.
Meer en meer wordt het Kerst-, oorlog pleegt men tegenwoordig
feest tot een familiefeest. Een ge- de jeugd te verrassen met een
volg hiervan is. dat het uitwisse- stukje speelgoed. Deze verkoop
len van geschenken verplaatst bereikt uiteraard in de
1 wordt van Sint Nicolaas naar de maand December een hoogtepunt
i avond van de vijf en twintigste Ook de winkels in luxe artikc-
i December Hel Kerstfeest immers len doen in de laatste maand van
is het feest voor de familiekring het jaar goede zaken En juist dit
I bij uitnemendheid. Kaarslicht, de soort winkels bespeuren in steecis
eenvoudige tafelversieringen den- toenemende mate een verschui-
nctakken en hulst brengen nu ving in de verkoop van vlak voor
eenmaal de voor Kerstmis onont- 5 December naar de week voor
heerlijke sfeer van intimiteit in Kerstmis. Over het algemeen wor-
huis. den er geschenken van enkele gul-
De plaMs, die het Sint Nicolaas- dens gekocht. De verminderde
feest in Nederland heeft veroverd, koopkracht van het publiek is
zal overigens wel behouden blij- hieraan natuurlijk niet vreemd,
ven, zij het voornamelijk in de Het kopen van kostbare geschen-
kring der kindeien. De speelgoed- ken behoort dan ook tot de uit-
handelaren zijn van mening, dat zonderingen, al moet worden vast-
men steeds meer het recht van gesteld dat er nog steeds een ze-
kinderen om te spelen begint in kere klasse is, die blijkbaar over
te zien. Veel meer dan voor de genoeg geld kan beschikken.
KINDERSTAD is. als
men de opperopvocd-
kundigen mag geloven,
het modernste van hei
modernste Overal in de
Westeuropese wereld waar
zulks nodig is om voort
woekering van na-oorlog-
se rampzaligheden te be
strijden. richt men kinder
steden in om te redden
wat er te redden valt, om
het beste wat der jeugd is
te behouden, cn om weer
argeloos gebouwd te we
ten aan een blije Toe
komst. Het blad van de
Unesco, de Courier. schrijft
er geregeld over en dan
zijn zijn pagina's nog lees
baarder dan gewoonlijk.
Toch komen in al die mo
derne Kindersteden altijd
nog grote mensen voor
zonder grote mensen als
eindopvangers van alle
vermoede en niet-vermoe-
de problemen schijnt het
niet te gaan. Hoe heerlijk.
dat reeds meer dan 400
jaar geleden in een puur-
Nederlandse kunstenaars
ziel de behoefte opkwam
weer te geven dat in
Ideaal Kinderland, waar
ieder kind in zijn spel
verdiept is. feitelijk voor
de grote mens. de volwas
sene, geen plaats is: zie
onze prent, Kinderstad
van Pieter Bruegel de
Oude, ook wel genaamd
Boeren-Brucgel
Deze Boeren-Brucgel
heeft gewerkt naar de
vormgeving, kleuren en
opvattingen van zichzelf
cn van zijn tijd (juist 400
jaar geleden werd hij
meester in het Antwerps
Schildersgilde 21 jaar
oud', maar naar geest en
wezen zó fris. dat hij tot
op deze dag een verkwik
kend fns element der
beeldende kunst moet
worden genoemd. Hij
schilderde Hoofdzakelijk
„alle die dinghen die daer
sijn des Hemels, der Helle
cn der Wacrelt, alsmede
der Allegorieën. Metapho-
ron ende Gelijckcnissen."
stierf jong. misschien am
per 40 jaar oud, en liet
twee zoontjes na. die zo
wel van hem als van zijn
jonge vrouw schilders-
bloed hadden meegekre
gen. (Zij was een dochter
van Pieter Coek van
Aelst). De ene zoon zou
Pieter Bruegel de Jonge
worden bijgenaamd de
Helse Bruegel. de andere
Jan Bruegel (de Oude!)
bijgenaamd de Fluwelen
Bruegel.
Boeren-Brucgel s „Kin
derstad vol spel' dateert
van 1560. aan de voor
avond van een lange som
bere periode vol oorlogs
geweld op Zuid-en Noord-
Nederlandse bodem. En
zie nu de kinderen op dit
gezellig-volle schilderij.
Nu tollen zij nog, zij hoe
pelen. staan bok. bikke
len, duikelen kopje, spe
len winkeltje, ruitertje,
blindemannetje. haasjc-
over en sjoksjoksjok: nu
nog is het grote wijze
Raadhuis van hèn cn ook
in de Stadstaveerne ge
dragen zij zich als de vre
delievende heerkens-en-
meesterkens. Dezelfde kin
deren die binnen 10 jaar
wapenen zullen dragen
en wapenhandel zullen
toepassen tegen elkaar
Met opzet geven wij de
ze schilderij van louter
kindervreugd uit 1560
waar geen volwassene
aan te pas kwam, bchal- f
vc de schilder van He- 1
mei. Helle cn Waerelt.
thans in 1951 opdat, waar
alle overeenkomstig op
spclgebied en ongedwon-
grn kinderleven nog al
tijd en voor eeuwig zal
„opgaan", één voorteken
voorgoed verdwijne. n.l.
dat wie zich als tienjarige
onbedreigd kan verdie
pen in kinderspel, niet
over tien jaar behoeft te
worden opgeëist voor dat
grote, doch' wrede spel
der vernietiging, dat nie
mand meer wenst.
TOEN ik zeven jaar was,
wilde ik naar Bethlehem.
Ik was zeven jaar, dus ik
had de jaren van VERSTAND.
En ik zei tot mijn ouders, die
veel hadden gezien en gehoord
en begrepen:
„IK, IK GA NAAR BETHLEHEM!"
„Goed. m'n jongen," glimlachte
moeder bemoedigend, „ga je
gang! Maar het is zéér ver. Er is
veel te zien en te beleven onder
wegen. En het kan heel goed ge
beuren. dat je, al zoekende naar
Bethlehem, en menende, dat je er
vlakbij bent gekomen, voelt, dat
het vanzell naar jou toekomt. En
mocht dat gebeuren God geve
het dan zul je beseffen, dat
voor wie in volle overgave Beth
lehem zoeken. Bethlehem vanzelf
naar hen blijkt te zi|n toege
komen Omdat wij je ouders zijn,
moeten wij je dit wel zeggen!".
Vader en moeder konden soms
zo wijs praten en dan begreep ik
hen nooit helemaal, hoewel ik
Ik heb vele dor pen. gehuchten,
steden, bergen, bossen, zeeën cn
woestijnen doorzocht, maar ner
gens opende' zich een Bethlehem
voor mil
(Deze illustratie is naar de ets ..Het
volte Landschap" van Hercules Se-
ghers. een veel te weinig gewaardeerd
Nederlands schilder en etser, die van
ongeveer 1590 tot ongeveer 1G40 leefde.
Seghcrs heeft in de Gouden Eeuw dc
kunst vernieuwd, zoals een Vincent
van Gogh deze omstreeks het einde
vin dc negentiende eeuw tucuw leven
inblies. Rembrandt was zeer gesteld op
het werk van Seghers).
Met de Kerstdagen ge
niet het kerkorgel meer
belangstelling van de
zijde van het publiek, dan
in de meeste andere tij
den van het jaar. De be
kende organist GEORGE
STAM vertelt in het neven
staande artikel het een en
ander over de historie van
dit instrument.
I ET orgel is een koninK-
lijk instrument, maar
wie voor 't eerst 'n groot orgel
ziet bespelen behoudt daaraan
de herinnering van een zeer in
gewikkeld instrument. Hij zal
zich nog herinneren enige kla
vieren (2, 3, soms 4) boven el
kaar gelegen, waarop de orga
nist bij afwisseling en gecom
bineerd met zijn handen speel
de en vooral zal hij nog terug
denken aan het voetklavier
(pedaal), waarop de bespeler
met de voeten allerlei passages
uitvoerde.
Om dan niet te vergeten de
grote hoeveelheid knoppen, die zich
naast, soms ook boven de klavieren
bevinden die beurtelings uitgetrok
ken of ingedrukt werden, schijn
baar zonder enig systeem De leek
zal zich daarbij hebben afgevraagd,
hoe dit alles uit elkaar te houden
is.
Dat het orgel een blaasinstru
ment is, waarvan de tonen door
pijpen worden voortgebracht, is al
gemeen bekend.
De lucht. die
voor de pijpen
nodig is. wordt
door blaasbalgen
in het orgel ge
perst en door ve
le windkanaien
verder hét orgel
ingeleid. Door 'n
toets neer te
drukten. wordt
er een klep ge
opend. die sa
mengeperste
lucht in de cor
responderende
pijp bren«t en
deze tot klinten
brengt. Dc orga
nist heeft dus met
ziin vingers een
rechtstreeks con
tact met deze
klep.
Er zijn nog wel andere systemen
(pneumatisch of electrisch>. maar
dit systeem, het z.g. mechanische,
is het enige ware. omdat alleen bij
deze wijze van constructie door het
genoemde rechtstreekse contact een
zeer persoonlijk spel mogelijk wordt
gemaakt. Alle oude orgels zijn vol
gens dit systeem gebouwd
De geschiedenis van het orgel is
zeer oud. Reeds ongeveer 240 jr.
voor Christus vond Ktesibios van
Alexandrië het zogenaamde water
orgel uit (zo genoemd omdat van
v. aterdruk gebruik gemaakt werd
om de benodigde lucht samen te
persen) Slaven bespeelden dit in
strument voor keizers en patriciërs,
ook bij circuswedstrijden werd het
gebruikt In de achtste eeuw wordt
het orgel ook in andere delen van
Europa bekend, o.a. te Compiègne
werd een orgel opgesteld, dat Pe
pijn de Korte cadeau kreeg. Nu
moet meri zich niet een al te grote
voorstelling maken van deze in
strumenten. Het aantal pijpen in
deze instrumenten was niet groter
dan ongeveer 15.
In dc volgende eeuwen werden
vele nieuwe vindingen toegepast.
De orgels kregen klavieren met
toetsen, die neergedrukt werden
(voordien werden ze namelijk uit
getrokken) en ook het voetklavier
(het pedaal) werd uitgevonden In
de negende en tiende eeuw vinden
we de meeste orgels in kloosters,
want het waren vooral de klooster,
lingen. die zich toelegden op orgel
bouw en orgelspel
Wanneer precies het orgel in dc
Nederlandse kerken voor het eerst
werd bespeeld, is niet bekend De
orgclhistoncus Joachim Hess (1800)
beweert, dat in het orgel van de
Nicolaïkerk te Utrecht het jaartal
1120 werd gevonden De bekende
Utrechtse orgel
bouwer Maar-
schalkerwecrd.
heeft echter bij
demontage van
dit instrument dit
jaartal met kun
nen vinden. In
ieder geval is dit
orgel, dat 'hans
nog in het Rijks
museum te Am
sterdam opgesteld
staat, een zeer
oud instrument.
Eon heel oud
orgel staat ook
nog in de Ned.
Herv. Kerk te
Oosthuizen. Dit
instrument moet
van de tweede
helft van dc vijf
tiende eeuw zijn.
In de vijftiende,
zestiende en zeventiende eeuw stond
de orgelbouw in ons land op hoog
peil Wij lezen van Mr. Pieter van
Utrecht en vele anderen, wier na
men tot in het buitenland bekend
Hef majestueuze orgel in de
eeuwenoude Joriskerk te Anicrs-
joort, waarop al zo menig schoon
orgelconcert is gegeven.
Klavieren, knoppen en pedalen...
een leek vraagt zich af, hoe de or
ganist alleuit elkaar houdt.
werden Jonge Duitse orgelbouwers
kwamen naar Nederland om het
vak te leren. Men sprak zelfs in
het contract voor de nieuwbouw
van een orgel te Brunswijk. dat dit
gebouwd moest worden „auf nie-
derlandische Manier".
Moeilijkheden ontstonden cr voor
de orgelbouw, toen het Calvinisme
in ons land tot staatsgodsdienst
werd Toch heeft men het oigel
niet geheel het zwijgen kunnen op
leggen. Ook in de Rooms Katho
lieke kerk waren velen in opstand
gekomen tegen het orgelgcbruik.
waarvan Prof Kist vertelt in zijn
boekje Het Kerkelijk Orgelgcbruik
bijzonder in NederlandHij zegt
daar o.a. in. dat sommige monnik
orden. in zonderheid de Carthui-
zers het orgelgebruik veroordeel
den als een lichtzinnige nieuwig
heid.
Meerdere malen lezen wc. dat
organisten nun taak in een kerk
dienst niet verstaan en er een con
cert van maken. Bij de overgang
van Roomse in Protestantse Ker
ken werden de orgels stedelijk be
zit, en gelukkrg dacht de stedelijke
overheid er niet aan om instru
menten. die zoveel geld gekost had
den, tot zwijgen te brengen. En zo
zien we dan. dat de burgemeesters
aan de organisten opdragen om op
Zondag na de dienst en op week
dagen orgelbespelingen te geven.
En zo kon het orgellievende pu
bliek zich meerdere malen per
week verlustigen in toccata's, fan
tasieën. koraalvariaties en improvi
saties.
Doordat deze orgelbespelingen
steeds hogere eisen aan de instru
menten stelden, zien we dan, dat
overal orgels gerestaureerd en uit
gebreid werden. En uit die tijd
stammen dan de grote kunstwer
ken, waarvan ons land gelukkig er
nog zo vele bezit, om er maar en
kele te noemen: de Oude Kerk te
Amsterdam, de St Janskerk te
Gouda, dc Laurenskerk tc Alk
maar.
Helaas zijn vele oude orgels niet
ongerept bewaard gebleven. Onder
invloed van de romantiek (in de
negentiende en begin 20e eeuw) is
er veel aan deze instrumenten ge
knoeid. In plaats van oude karak
teristieke geluiden werden allerlei
zoetige en effectvolle klanken toe
gevoegd, zodat het oude karakter
van vele instrumenten goeddeels
verloren ging.
Na een lange periode van twee
slachtige opvattingen bij de orgel
bouw is het gelukkig te kunnen
constateren, dat dit foutieve stand
punt by vele orgelbouwers over
wonnen is. zodat men op meerdere
plaatsen er toe overgegaan is dc
orgels weer in hun oude luister te
herstellen. En ook bij dc nieuw
bouw van orgels gaat men zich
steeds meer op het oude standpunt
stellen, namelijk het bouwen van
het oude mechanische orgel met de
oude klankkleur. Het is te wensen,
dat ons land z'n grote naam uit
roegerc eeuwen op het gebied van
de orgelbouw daarmee weer terug
zal krijgen.
