DE WEG NAAR HET ATOOMVERRAAD Geschiedenis van Klaus Fuchs en aantal andere spionnen TlD mac Dramatisch beschreven in onthullend boek van Alan Moorehead Als de beste detectiveroman Spoedcursus voor mannequins Verhaal van dubbellevens Italiaanse Olie Mij gaat opnieuw olie uit Perzië halen Zaterdag 11 October 1952 (Van onze Londen se correspondent) DE middenportie van Alan Mooreheads boek „The traitors", het verhaat over Klaus Fuchs is het omvang rijkste en ook het belangrijkste. Dat komt mede omdat dank zij de lange, diepborende bekente nis en zelfanalyse die Fuchs bij zijn arrestatie dicteerde en waaruit Moorehead veelvuldig citeert wij óver zijn motieven, zijn leven en zijn achter grond veel meer weten dan bij de anderen het geval is. Doch Moorehead wil niet alleen ver halen en samenvatten. Hij wil ook de vraag beantwoorden waarom de verraders tot hun verraad kwamen, ja meer: nog een oor deel vellen over de motivering van hun ge drag. Wat betreft Fuchs komt hij dan tot de conclusie dat zijn eigen geweten zijn enige leidsman was en dat de regels der samen leving, zoals die in een langzame en moeite volle historie zijn opgebouwd, voor hem blijkbaar niet golden. „Zijn eigen geweten stelde hij boven de samenleving",, zegt Moorehead en dat is het bijzondere gevaar van mensen zoals Fuchs. Hij bevond zich in het bezit van een uitzonderlijk grote macht en „draafde toen meteen naar dat goddelijke geweten toe om instructies te vragen wat er mee te doen". Het lijkt of de vlotte Moorehead als hij de laatste problemen van ethische toe rekening van daden tracht te benaderen, het spoor toch enigszins bijstér raakt. Misschien is het op zich zelf al moeilijk voor de onge compliceerde Angelsaks om zich in het ge wetensconflict van een Duitse ziel in te denken. \J OOR het feitelijke en verha- lende gedeelte van Moorehead's boek kan men alleen maar bewon dering hebben. Men staat versteld over al die bijzonderheden van de listigheid van het Russische contact- systeem. waarbij alle ontmoetingen van agenten zo georganiseerd zijn dat zij als het ware terloops op onopvallende punten plaats vinden, in den regel buiten. (Kan men zich in Londen b.v. een prozaïscher en onschuldiger plaats voorstellen dan het Underground Station van Mor- nington Crescent, die onbestemde buurt tussen Euston en Camden Town?). De wederzijdse herken ningstekenen zijn uitermate gede tailleerd, zodat men met een mini mum van woorden kan volstaan. Zo bad Fuchs voor zijn eerste contact in Amerika eind 1943 ging hij als lid van een Engels team naar de Verenigde Staten om daar in overleg met Amerikaanse geleerden verder te werken de opdracht om op een zekere Zaterdag met een tennisbal in zijn hand op een be paalde straathoek van lower East Side aanwezig te zijn. Daar zou hij iemand zien die een boek in groe- band droeg en handschoenen aan had; de man zou een tweede paar handschoenen in de hand dragen. Dit was ..Raymond" (Harry Gold). Samen zouden zij dan een uixi naar een restaurant in lower Third Avenue nemen alwaar Fuchs zijn gegevens zou overhandigen en een verdere afspraak zou maken. Die ontmoeting met „Raymond" was de eerste van een hele reeks, culminerend in die afspraak voor 19 September 1945 bij een kerk even buiten Santa Fe in Nieuw Mexico, waar Fuchs hem alles overhandigde wat hij over de atoombom wist of berekenen kon: omvang, samenstel ling, constructie en ontsteking. Jaren later werd voor Gold die ontmoeting noodlottig. Hij had de plattegrond van de stad die hij voor die gelegen heid had gekocht nooit weggedaan en toen die in Mei 1950 bij een huis zoeking bij hem werd gevonden, realiseerde hij zich plotseling waar om de politie juist daarvoor zulk een grbte belangstelling moest hebben. Zijn weerstand brak en hij bekende. Rendez-vous in ,,pubs" Als rendez-vous in Londen deden in 1947 en 1948, toen Fuchs, na een periode van rust opnieuw contact met de Russen had gezocht, twee „pubs" dienst: Het Bonte Paard in Putney aan de Zuid-Westkant van de wereldstad en „het Paardenhoofd" in Wood Green in het N.O. Als een van de twee samenzweerders niet kwam opdagen, was de afspraak dat men elkaar precies een week later op de zelfde plaats opnieuw zob ontmoeten. Mislukte die tweede ontmoeting dan zou men eeri maand later elkaar in de andere „pub" treffen; lukte dat ook niet. dan weer een week later in de eerste „pub". In de kroeg sprak men niet tegen elkaar; zij gingen ieder op zichzelf naar buiten en lie pen dan een eindje op. terwijl Fuchs de informatie overhandigde. Als geen van al deze afspraken lukte, dan zou Fuchs over het tuinhek van een be paald huis in Richmond een tijd schrift werpen, waar op de tiende I bladzij een boodschap zou staan. Dat I laatste was echter nooit nodig, want het systeem werkte voortreffelijk totdat Fuchs eind 1948 het contact afbrak. Fuchs kwam geregeld uit Harwell naar Londen voor bespre kingen op het Ministerie van Be voorrading. Nadat de zaken waren afgedaan placht hij dan op eigen houtje op stap te gaan. Het klinkt alles als een sterk ver haal uit de illegaliteit, behalve dat in hdt niet-bezette en vreedzame En geland de kans op ontdekking mini maal leek. Zou er ooit iets van be kend zijn geworden, kan men zich af vragen, zonder de onthullingen van Gouzenko. de ambtenaar van de codekamer van de Russische Ambas sade in Ottawa, die op 5 September 1945 op zijn beurt „verraad" pleegde en met een tas vol compromitterende documenten naar het Westerse kamp overliep. Gouzenko werd eerst niet geloofd, de kranten hadden voor zijn verhaal geen interesse en de politie geen belangstelling. Toen hij einde lijk tot het kabinet van de minister doordrong, werd hem daar te ver- DR ALLAN NUNN MAT was „Alek" gewaarschuwd. staan gegeven dat hij maar liever zoet naar zijn Ambassade terug moest gaan. De Russische blunder om zich die avond met geweld toe gang tot zijn flat te verschaffen te zamen met de kordaatheid van zijn buurman, de sergeant van de Cana dese luchtmacht die de politie er bij haalde, maakte van het geval toen plotseling „nieuws" en de volgende ochtend werd Gouzenko geloofd. Nog een ticeede contact DE Canadese spionnenorganisatie was echter maar klein goed; dat vrijwel op hetzelfde ogenblik een Britse geleerde in de Amerikaanse In een eenvoudige houten nood woning woonde Klaus Fuchs tijdens zijn werkzaamheden bij het Engelse atoomcentrum Har well. Deze ivoning stond in de onmiddellijke nabijheid van de laboratoria waar de geheime experimenten plaatsvonden. matie werd door de F.B.I. naar Londen gestuurd. Dit is alles wat Moorehead over dit interessante puitt kan (of mag) vertellen Over de vraag hoe de Amerikanen weer aan deze inlichtingen kwamen, blijft de lezer eveneens in het onwetende, Fuchs was bij lange na niet de enige Britse atoomonderzoeker, die een tijd lang in de Verenigde Sta ten had gewerkt, maar om een of andere reden (wij horen weer niet waarom) behoorde hij wel tot hen, die onder de termen vielen ver dacht te worden. Eind van geuetensstrijd DAN vindt c!ie merkwaardige ontwikkeling plaats, dat Fuchs terzelfdertijd het is dan zomer 1949 uit eigen beweging contact zoekt met de veiligheidsofficicr van Harwell. Henry Arnold, met wie hij persoonlijk zeer bevriend was ge raakt en hem vraagt, wat hij moet doen nu zijn oude vader, die tot dusver in Frankfort woonde, een Dr Klaus Fuchs laboratoria in Los Alamos in Nieuw Mexico bezig was het hele verhaal van de atoombom aan de Russen te vertellen en dat dezen naast Fuchs ook nog een tweede contact (de Ame rikaan Greenglass) binnen de streng bewaakte afrastering hadden, daar van had de wereld niet het flauwste vermoeden. Wat wel uit de Gouzen- ko-stukken bleek, was dat dr Allan Nunn May. die juist op het punt stond om uit Canada naar Engeland terug te keren aan de Russen infor maties over het uraniumonderzoek en atoomenergie had verstrekt. Men hield dus nauwlettend het oog op het eerstvolgende rendez-vous yan Nunn May in Engeland, dat in de tele grammen tussen de Russische mili taire attaché in Ottawa en „de di recteur" in Moskou precies was be schreven. Het was voor 7. 17. of 27 October in Great Russel Street tegen over het Brits Museum. De contact man zou aan „Alek" (Nunn May) vragen: „wat is de kortste weg naar Strand?" Alek zou. antwoorden: „ga maar mee. ik moet toch die kant uit", waarop de ander weer zou zeggen: „beste groeten van Mikel". Er gebeurde echter niets. Nunn May kwam niet opdagen, ook op de andere data in October niet en even min in November. Was hij gewaar schuwd? Hadden de Russen alle door Gouzenko verraden contacten afge broken? Pas op 15 Februari 1946. vyf nadat het feit had plaats gehad, maakte men de zaak publiek en tegelijkertijd werden toen in Lon den en Canada de arrestaties ver richt Reden voor dit uitstel was dat in de winter van 1945 er nog kans op een algemeen vergelijk met Rus land over de na-oorlogse problemen leek te bestaan. De ministers van Buitenlandse Zaken stonden op het punt om in Moskou bijeen te komen en men wilde de atmosfeer niet bij voorbaat bederven. Aldus besloten de Canadese premier Mackenzie King. Truman en Attlee, na met elkaar persoonlijk overleg te hebben gepleegd. Bovendien had de Cana dese politie in ieder geval geruime tijd nodig voor het vertalen, schiften en onderzoeken van Gouzenko's ma teriaal. En over het algemeen is de contra-spionnage meer geïnteresseerd in wat men nog mogelijk meer te weten kan komen dan in onmiddel lijke arrestaties. 10 jaar voor Nunn May HET proces tegen Nunn May. dat Mei 1946 in de Old Bailey voor kwam, trok niet bijzonder veel aan dacht. De verdediging kwam met het argument dat Nunn May deze dingen had gedaan in een tijd dat de Weste lijke bondgenoten en Rusland de laatste vernietigende campagne tegen Duitsland vochten. Het was gebrui kelijk om hen in die dagen als bond genoten te betitelen, die hun niet geringe aandeel in de oorlogsinspan ning leverden. Als men over hen in die tijd als „vijanden" of „potentiële vijanden" sprak, was dat wellicht ironie. Het is met onze ogen van 1952 merkwaardig om te lezen dat Sir Hartley Shawcross. de procureur- generaal toen interumpeerde en zei: „er is geen enkele suggestie dat de Russen vijanden of potentiële vijan den zijn. Het misdrijf bestaat in het verstrekken van informaties aan daartoe niet bevoegde personen, of het nu uw Lordschap (de rechter), mijzelf of iemand anders is". Nunn May kreeg 10 jaar dwangarbeid <en zal. met de gebruikelijke kwijtschel ding van een deel der straf vermoe delijk in 1953 vrij komen). LIEP er een directe draad van de Canadese sneeuwbal naar de ontdekking van Fuchs, vijf jaar later? Er is in het materiaal wel even een raakpunt, maar of het meer dan toevallige betekenis heeft valt te betwijfelen. I Wel is het een feit, dat de eer- I ste aanwijzing, dat de Russen be halve van Nunn May ook blijkbaa.r van anderen informatie over de atoombom hadden gekregen, uit Amerika stamde. Het was een maar toevallige aanduiding en de gege vens erover waren niet erg precies, doch zij wezen meer in de richting I van een Engelse dan van een Ame rikaanse atoomgeleerde. Deze infor- professoraat in de theologie aan de Universiteit van Leipzig heeft aan vaard en op het punt staat zich al daar te gaan vestigen. Fuchs wilde weten of dit niet een kwestie was waai de „security" in gekend diende te worden Kon het zijn dat de Russen zouden probe ren om door middel van de per soon van zijn vader druk op hem te gaan oefenen? Was het wellicht beter dat hij daarom zijn functie in Harwell neerlegde" Fuchs was zelf aan het einde gekomen van de lange gewetensstrijd die hem tot vrijwillige bekentenis zou gaan brengen en zocht blijkbaar aanlei ding om te kunnen gaan praten. Van officiële zijde overwoog men toen al om hem in ieder geval, zo lang het geheime onderzoek over hem gaande was, van verder werk in Harwell uit te sluiten. De door hem zelf aangeroerde kwestie van zijn vader kon daartoe als voor wendsel worden gebruikt en men zocht naar een geschikte Universi- teitspost die hem zou kunnen wor den aangeboden. Tevens besloot men er was "ook uit Amerika nadere informatie gekomen hem ook direct te gaan ondervragen, waar toe eveneens Fuchs' vraag aan Ar nold dienst kon doen. De man aan wie deze taak werd toevertrouwd was W. J. Skardon van de ïnlich- gendienst. die indertijd de zaak van William Joyce (Lord Haw-Haw) tot een goed einde had gebracht. Arnold bracht beiden in contact en Skardon had met Fuchs een uit voerig gesprek over zijn familie. Toen Fuchs uitgesproken was vroeg Skardon: „Had u geen contact met een Sowjet-ambtenaar of Sowjet- vertegenwoordiger toen u in New York werkte? En gaf u niet aan die persoon inlichtingen over uw werk?" Fuchs glimlachte verrast en z.eide: „Ik meen van niet"." Skardon herhaalde dat hii nauwkeurige in lichtingen had dat zulks wel het gev.^ was, maar Fuchs schudde het hoofd en zeide het niet tc be grijpen. Hij vroeg wat dan de be wijzen waren en z.eide zo iets nooit te hebben gedaan. Na de lunch ging men verder; Fuchs bleef ech ter ontkennen, maar zeide wel dat het misschien beter was als hij ont slag nam. Met de typische zachtzinnigheid of moet men zeggen zelfverze- EEN boek dat momenteel in Engeland grote opgang maakt is „De Verraders" door Alan Moorehead uitgege ven door Hamish Hamil ton), het verhaal van de levens loop cn de dubbellevens van Al lan Nunn May. Klaus Fuehs en Bruno Pontccorvo. De medewerking van officiële zijde die Moorehacd bij het schrijven van zijn boek kree^, geeft aan zijn recapitulatie van veel dat al eerder, maar toen In losse snippers, bekend is gewor den, ruggegra.it en ocrspccticf. Moorehead wijst er op dat des ondanks zijn boek geen offi cieel geschrift is en dat hij zelf verantwoordelijk blijft voor al'e daarin vervatte meningen. Zijn werk is echter meer dan cn leesbaar arrangement van een soort scmi-officiele kijk op de zaak. Het tracht van het ver bijsterende verschijnsel van dit kolossaal verraad uit vrije wil een persoonlijk beeld te teke nen Men leest het soler en zonder opsmuk vertelde verhaal in één adem uit. Het Is boeiend als de beste detective-roman en als zo vaak is de werkelijkheid fantastischer dan de verbeel ding. De historie van Fuchs, de tot Engelsman genaturaliseerde Duitse communist van Lutherse huize, die jaren lang alles wat hij over atoomonderzoek en het maken van de atoombom wist. regelmatig aan Russische agen ten overhandigde, tot dat twij fel aan dc juistheid van zUn ge dragslijn hem tot zijn ontstellen de bekentenis bracht op hetzelf de tijdstip dat tegen hem ver moedens begonnen te rijzen, be slaat verreweg bet grootste deel van het boek. De heel wat minder belang rijke Nunn May. die bU zUn ar restatie wel bekende, maar wei gerde om over zijn contacten enige inlichtingen te verstrek ken. blüft een veel schimmiger figuur en achter het geval-Ton- tecorvo, de extroverte, uitbun dige, gezellige Italiaan, die zo- HARRY GOLD Raymondkreeg alles kerdheid der Engelse politieme- thoden liet men toen Fuchs een week lang aan zijn lot over. Van arrestatie was geen sprake. Skar don had de indruk gekregen dat Fuchts blijkbaar met een zwaar mo reel probleem worstelde en in ieder geval zou men voor een eventuele vervolging toch zijn eigen bekente nis behoeven. Tussen Kerstmis en Oudjaar had een tweede gesprek plaats en op 13 Januari een derde. Langzaam maakte de ondervrager Fuchs met de voorstelling ver trouwd dat als hij in dc oorlog in New York een misstap had begaan, 1 het beter was zijn geweten te ont lasten en bij Fuchs schijnt de over- I tuiging post te zijn gaan vatten dat als hij bekende, hij zijn werk in Harwell toch voort zou kunnen zet ten. Hij was immers voor Harwell onmisbaar. De ontknoping [)E ontknoping van deze op die l--'van patiënt cn psychiater hj- kende verhouding kwam toen biet eindelijk Fuchs was die uit zichzelf om een verder gesprek vroeg. Ar nold was weer dc tussenschakel en Skardon kwam op 24 Januari uit Londen over. „U hebt om mij ge vraagd; hier ben ik", zei hij. Waar op Fuchs: „Ja, nu is het aan mij V Daarop kwam de onvermijdelijke laatste aarzeling: Fuchs week weer terug en verviel in een lange her haling van al de dingen die zij al eerder hadden besproken: zijn fa milie. de studietijd in Duitsland, zijn carrière en natuurlijk bovenal Har well. zijn wérk in Harwell, zijn onmisbaarheid voor Harwell. Skar don zeide: ,nu hebt u mij wel de motieven voor uw daden verteld, maar niet de daden zelf." Fuchs: „ik zal nooit door u overtuigd wor den te praten". Skardon: „laten wij gaan lunchen." Fuchs was het die toen voorstelde om niet de lunch uit de cantine te nemen, maar sa men naar het naburige Abingdon ALAN MOOREHEAD ....zei/ verantwoordelijkv: mer 1950 met zUn gezin via Hel- 1 slnki achter het ijzeren gordijn verdween. plaatst Moorehead e>en vraagteken. Wat zijn motie ven voor het vertrek naar Rus land ook geweest mogen zijn: op de vraag of Pontecorvo. toen hy voor het Westerse atoomon derzoek werkte, verraad heeft gepleegd, meent de auteur het antwoord schuldig te moeten biyven. 2 te gaan. In zijn eigen auto met Fuchs aan het stuur ging het toen in halsbrekende vaart daarheen. 1 Aan dc lunch spraken zij over koetjes en kalfjes cn reden daarna in slakkengang naai Harwell terug. Toen in zijn woning vertelde Fuchs het hele verhaal en 's avonds ging Skardon met de kennis daarvan naar Londen terug Er restte nog slechts de formele bekentenis, waar. voor Fuchs drie dagen naar Londen overkwam om haar aan 'Skardon te dicteren. Ook toen was Fuchs nog altijd zo hyper-correct wat be treft „security", dat hij vond dat hij de technische gegevens van wat hij verraden had. niet aan Skardon mocht vertellen, omdat deze niet be voegd was om dergelijke informatie in ontvangst te nemen. Fuchs kwam dus de 30e Januari oppnieuw naar Londen om die zaken allemaal in precieze details aan een hem beken de hoge ambtenaar van 't Ministerie van Bevoorrading mede te delen Dat kostte ook nog een ochtend en een middag. Dan moest de hele kwestie aan Attlee worden verteld men zat midden in de verkiezingsstrijd en de procureur-generaal moest op dc hoogte worden gebracht. Arrestatie Nu men eindelijk alles uit Fuchs had gekregen, had het geen zin om hem langer op vrije voeten te laten. Men vroeg hem nog eens naar Lon den te komen en op de derde Fe bruari werd hij In het Ministerie van Bevoorrading, in Shell-Mex House aan Strand gearresteerd. Op de eer ste Maart, na een proces dat slechts 90 minuten duurde (Skardon was de enige getuige), veroordeelde Lord Goddard, dc „Lord Chief Justice", hem tot 14 jaar gevangenisstraf, het maximum. DIE straf zit hij thans uit in de gevangenis in Stafford. Hij is daar, zegt men, een model-gevangene. De straftijd is echter nog lang niet verstre ken. Wel naar het schijnt de tijd, waarmee het gecombineer de verraad van Nunn May, Fuchs en Pontecorvo de Russische atoomproductie moet hebben versneld en die volgens een commissie van het Ameri kaanse Congres minstens acht tien maanden heeft bedragen. noSINA WYNDHAM vroeger een bekend A\. viodel heeft in haar „Academie voor man nequins" aan het Londense West End, een spoed cursus georganiseerd. Het blijkt namelijk dat de feestelijkheden ter gelegenheid van de kroning der Engelse koningin (op 2 Juni 1953) grote be tekenis krijgen voor de mode-industrie. Er is veel bedrijvigheid in de modehuizen. Grote en kleine mode-ontwerpers kunnen dag en nacht bezig blij ven en het logisch gevolg is, dat zowel particulie ren als vakmensen gaarne willen aanschouwen wat er straks op de markt zal komen. Daarvoor zijn mannequins nodig, stromen mannequins. Maar zelfs een beeldschoon meisje kan niet in één of twee dagen leren hoe een japon, een mantelpak, een mantel wordt gepresenteerd. Van deze omstandigheden heeft mevr. Wyndham gebrufk gemaakt en met succes. Op haar eerste oproep verschenen honderden meisjes die de spoedcursus wilden volgen. Twintig „typisch En gelse beauties" werden aangenomen als leerlingen. Binnen een maand zullen zij (tegen betaling van een bedrag van ruim 300leren wat een man nequin moet kunnen. In de eerste plaats: lopen. Op bijgaande foto's ziet u Rosina Wyndham met de uitverkorenen bezig tijdens de eerste lessen. De stand van de enkel bij het wandelen op mode shows is een geheel andere dan bij het wandelen over de London-bridge. Volgens de oude begrip pen van de mannequin moet het hoofd onbewe gelijk op de hals staan. Om dit onder de knie te krijgen, moeten de meisjes fin totaal 30 uur) met boekjes op het haar wandelen en dan volgen er nog spraaklessen, maintien, gelaatsexpressie, han den- en lichaamsplastiekOm kort te gaan, de leerlingen van R,osina Wyndham krijgen een drukke maand. Daarna krijgen ze het (dat hopen ze tenminste) nóg drukker, met het verschil al leen dat ze dan geld toekrijgen. Advertentie LM.) Arabische liga wil Palestijnse kwestie voor de V.N. CAIRO De nieuwe secretaris generaal der Arabische Liga. Has- soena, heeft Vrijdag, ter gelegen heid van een bezoek aan Arabische vluchtelingen uit Palestina, die zich thans in het gebied van Gaza (door Egypte bezet) bevinden, verklaard dat de landen der Ara bische Liga het Palestijnse vraag stuk in de komende Algemene Vergadering der Verenigde Naties ter sprake zullen brengen. Hassoe- na heeft tijdens zijn bezoek aan Gazaa ook besprekingen gevoerd met beambten der Verenigde Na ties over hulpverlening aan de vluchtelingen. ROME Graaf Delia Zonea, directeur van de Italiaanse olie- maatschappij EPIM heeft Vrydag medegedeeld, dat zün maatschappij bezig is met bet uitrusten van enige tankschepen voor een reis naar Perzië teneinde olie uit Perzië naar Italië te vervoeren. Volgens Delia Zonea heeft zijn maatschappij een contract voor 10 jaar met de nationale Perzische olie maatschappij voor de uitvoer van 2 millioen ton ruwe olie per jaar. De eerste lading, welke de EPIM getracht heeft naar Europa te vervoeren, ondanks het verzet van de Anglo Iranian Oil Co. werd einde Juli te Aden aangehouden. De behandeling van dit vervoer moet nog door het gerecht te Aden geschieden.

Historische kranten - Archief Eemland

Dagblad voor Amersfoort | 1952 | | pagina 7