17D
selectie daaruit. Dankzij het onvermoeibare speurwerk van de Rhe-
nense apotheker en amateur-historicus H.P.Deijs is daarin nu ver
andering gekomen. Onlangs verscheen van hem het boek "De Gelderse
Vallei; geschiedenis in oude kaarten".
Het boek bevat een groot aantal afbeeldingen, een lijst van kaarten
en een uitvoerige historische beschrijving van de Gelderse Vallei.
Al deze onderdelen zijn van groot belang. De afbeeldingen maken een
groot aantal kaarten bereikbaar voor een groot publiek. Niet iedereen
heeft nu eenmaal tijd en geld om archieven in Veenendaal, Utrecht en
Madrid te bezoeken. De kaarten zijn zo mooi afgedrukt dat zelfs de
meeste teksten in oud schrift nog leesbaar zijn.
De lijst geeft een korte beschrijving van meer dan 1200 kaarten.
Veel van deze kaarten waren tot nu toe onbekend. Of de auteur kaarten
over het hoofd heeft gezien, kan ik niet goed beoordelen. Van de
kaarten die mij bekend zijn miste ik er geen. Een kleine aanvulling
op de lijst: kaart nr 164 ("Seecker Erf gelegen op Hamersfeit",
1669) betreft het voormalige landgoed Ganswech of Zwanenburg (zie
Veldhuizen, 1977).
De tekst gaat verder dan een beschrijving van de kaarten en geeft
veel historische informatie over het gebied. Veel van die informatie
is nodig om de'kaarten te begrijpen. Iedere kaart is gemaakt met een
bepaald doel. Kennis daarvan is noodzakelijk om kaarten goed te be
grijpen. Toch is dat oorspronkelijke doel van de kaart soms moei
lijk 'te achterhalen, vooral door de rampzalige 19e eeuwse praktijk
om kaarten in archieven afzonderlijk te bewaren en dus te scheiden
van de bijbehorende teksten.
Voor wie enigszins thuis is in de geschiedenis van de Gelderse Vallei
zal het weinig verwondering wekken dat de kaarten vooral betrekking
hebben op drie onderwerpen: de turfwinning in Veenendaal en omgeving,
de afwatering en de militaire verdediging.
De turfwinning in Veenendaal begon, na een valse start in de 15e,
pas goed in het midden van de 16e eeuw. De veenlanden werden ver
deeld tussen een groot aantal ondernemers en voor de afvoer van de
turf werden vaarten gegraven. Dok toen al vormden kaarten een be
langrijk hulpmiddel bij deze actviteiten.
De Gelderse Vallei heeft eeuwenlang problemen gehad met de water
beheersing. Voor een deel zijn deze problemen een gevolg van de
Veenendaalse turfwinning. Aanvankelijk was het hoogveengebied
bij Veenendaal een barrière voor het water uit de Rijn. Nadat het
meeste veen bij Veenendaal was afgegraven lag het land daar een
171
meter of zes lager. Ongehinderd kon het Rijnwater nu na een door
braak van de Grebbedijk (tussen liJageningen en Rhenen) doorstromen
naar de Zuiderzee en Amersfoort en omgeving overstromen. Na een
overstroming in 1651 legden de zwaarst getroffen plaatsen (Amers
foort, Leusden, Woudenberg en Renswoude) de Slaperdijk aan. Deze
dijk beschermde de dorpen in het noorden van de Vallei, maar zorgde
juist voor overlast in de gebieden aan de zuidkant van de Slaper
dijk, die niet meer konden afwateren. De voortdurende conflicten
hierover hebben een groot aantal mooie kaarten opgeleverd. Ze geven
ook aan hoe noodzakelijk het is om voor begrip van de geschiedenis
van Leusden een veel groter gebied te bestuderen.
De derde belangrijke groep kaarten hangt samen met het militaire
belang van de Gelderse Vallei. Tot de oudste militaire kaarten
behoren de stadsplattegronden die Jacob van Deventer omstreeks
1570 tekende van alle Nederlandse steden. Het boek bevat foto's
van de exemplaren die berusten in Madrid. In het midden van de 18e
eeuw werd de Grebbelinie aangelegd. Dok hiervoor werden kaarten
getekend. Om de Gelderse Vallei onder water te zetten is het niet
voldoende om de Grebbedijk door te steken: het Rijnwater zou onmid-
delijk doorstromen naar het laagste punt, dus naar de Zuiderzee.
Daarom werd de Vallei door dwarsdijken verdeeeld in een aantal com
partimenten (kommen), die één voor één werden gevuld. Elk van die
dwarsdijken werd verdedigd door fortificaties.
Het geheel overziende kunnen we zeggen dat Deijs een belangrijke bij
drage heeft geleverd aan de kennis van de geschiedenis van de Gel
derse Vallei. Het boek bevat ook belangrijke gegevens over Leusden.
De vele afbeeldingen maken het boek bovendien tot een rijk bezit.
Nadere gegevens
Deijs, H.P. "De Gelderse Vallei; geschiedenis in oude kaarten."
HES Uitgevers, Utrecht. ISBN 90 6194 077 X. 264 blz., 89 afb. in
zwartwit en 16 in kleur. Prijs tot 1-1-1989: 97,50; daarna 115,—
Andere vermelde literatuur
Donkersloot-De Vrij, M. - Topografische kaarten van Nederland voor
1750; handgetekende en gedrukte kaarten, aanwezig in de Nederlandse
rijksarchieven. Wolters-Noordhoff/Bouma, Groningen, 1981.
Koeman, C. - Handleiding voor de studie van de topografische kaarten
van Nederland 1750-1850. 2e druk. Educaboek, Culemborg, 1978.
