690
691
Ook in de eeuwen hierna blijft het stil in
Lisiduna. Pas in 998 krijgen wc meer zeker
heid Bisschop Ansfridus sticht dan een
klooslcr(tje) op de Hohorst (Heiligenberg).
Kort daarna schenkt hij bezittingen aan het
klooster, waaronder ook de kerk van Oud-
Leusden genoemd wordt, die gew ijd was
aan Sint Antonius. Deze schenking diende
vooral om uit de opbrengsten hiervan in het
levensonderhoud van de monniken te voor
zien.
Mogelijk was de toen genoemde kerk, dus
zo rond hel jaar KXX), al van steen. Ook dat
moet een eenvoudig rechthoekig gebouw
zijn geweest. In deel 11 van "Nederland in
vroeger tijd", wordt al in de achttiende
eeuw de hoge ouderdom van de kerk beves
tigd, omdat er "duifsteen" (tufsteen) is
gebruikt bij de bouw. Na 1150 werd dit
bouwmateriaal namelijk niet meer gebruikt.
De stenen kerk moet dus van vtxir dit jaar
zijn. Bij de sloop van de Leusder kerk in
1826/1827 blijkt de duifsteen vermalen te
zijn om te dienen als cement bij de bouw
van de Dorpskerk in
Leusden-Zuid).
Lr schijnt in die lijd een klooster bij de kerk
gestaan te hebben.Lr wordt zelfs een tweede
genoemd.
Dal er ook een herberg gestaan heeft lijkt
meer vcxir de hand te liggen en blijkt later
inderdaad juist te zijn. Van één of twee
kloosters is echter nooit een spoor gevon
den. De overlevering wil, dat toen in 1543
de gevreesde Maarten van Rossum plunde
rend dixir het land trok deze gebouwen ver
nietigd zijn.
Pas in 1132 wordt de kerk te Leusden weer
genoemd in een bul (oorkonde.besluit) van
bisschop Andreas, waarin alle lieden van hel
omliggende land verplicht werden hun
doop, synode en begrafenis te Loesden te
hebben. Ook de inwoners van Amersfoort
waren hiertoe verplicht. In de gouw Llehite,
het ixistelijk deel van de provincie, beston
den slechts enkele parochiën, waarvan
Leusden er een was. IX' andere waren Zeist
en Doorn. De Leusder kerk had de functie
van een regiokerk en het kerspel (kerkge
meente) strekte zich uit in het noorden tot
Eemnes en in het zuiden tot Maarsbergen.
Maar al kort hierna werd (Oud Leusden
overvleugeld door Amersfoort en kregen de
omliggende dorpen met hun eigen kerk de
status van kerspel. Oud-Leusden liep leeg
doordat zandverstuivingen, te intensieve
bebouwing en het overvloedig plaggen ste
ken. de akkers steeds onbruikbaarder maak
ten. De fxx.'ren trokken meer naar het zui
den, o.a. naar Leusbroek. In 1727 stonden er
bij Oud-Leusden slechts zeven bewoonde
huizen. Inmiddels was er bij de kerk een
toren gebouwd. Niet meer met tufsteen,
maar met grove baksteen, ook wel klooster-
moppen genoemd. Ook de bouwstijl met de
kerk verschilt. De toren is gebouwd tussen
1200 en 1300, wat af te leiden is aan de
bouwstijl en de gebruikte materialen. De
beschrijving van de details van de bouw, die
volgde uit de bewaard gebleven tekeningen
en etsen uit de 18e eeuw, laten we even in
het midden. Slechts een paar opmerkingen.
Uit de hier bijgaande tekening van
Stellingwerf uit 1727 is de oorspronkelijke
bouw niet meer waar te nemen. Rond 1350-
1400 is de toren verhoogd en is er een derde
verdieping bij gebouwd. Daar hangt nu de
grote luidklok uit 1672 nog steeds. Ook het
kerkdak is verhoogd, wat te zien is aan de
ribbeltjes boven de kerkramen. En de
afdrukken aan de huidige toren. De kerk
was aanvankelijk rechthoekig, maar is later
vergroot met een kapel aan de zichtbare
zuidkant en het koor (rechts) werd vergroot
met een afgeronde uitbouw.
Na de hervorming breekt er een roerige tijd
aan voor de Leusder kerk. In 1580 wordt de
rooms-katholieke kerk verlxxlen dixir de
Staten van Utrecht en wordt de protestantse
kerk de staatskerk. Dit heeft direct het
afschuwelijke gevolg, dat bij het begin van
het kerstfeest de kerken van Baam, Stx'st
en Leusden geplunderd worden: een verlate
beeldenstorm dus. Vele katholieken zijn niet
onmiddellijk overgegaan naar de staatskerk:
dat is een langzaam proces geweest.
In 1585 (vijfjaar later!) ontslaan de Staten
de laatste pastoor Johannes van Ameringe
en wordt aangesteld als eerste predikant
l^ambertus Brinxius. Maar de kerkelijk toe-
stand blijft belabberd.
Als in 1590 een rapport wordt uitgebracht
over de toestand van de kerk in Leusden,
wordt onder andere vermeld: "er is geen
deur en in de ramen zit geen glas. het dak is
ondigt, de graven zijn als molshopen, er is
geen preekstoel en ook de banken ontbreken
en in de toren is geen klok te vinden."
De klok had men blijkbaar uit voorzorg
begraven en die in rustiger tijden weer
opgehangen.Later is de kerk kennelijk weer
wat opgeknapt. Rond 1590 blijkt de pasto
rie verbrand te zijn en waren de predikanten
verplicht vanuit Amersfoort hun werk in
Leusden te doen. Vanaf 1625 wordt er geen
predikant meer aangesteld, en doen de
Amersfoort se predikanten bij toerbeurt hun
diensten in Leusden. Het is de eerste tijd na
de Reformatie moeilijk geweest op kerkelijk
terrein: een vernielde kerk. weinig bewo
ners. dus ixik weinig kerkgangers en klach
ten van en over de eerste predikanten. Deze
situatie heeft geduurd tot 1828 toen de pas
gebouwde Dorpskerk in gebruikt genomen
werd en er ook weer een pastorie beschik
baar was.
De katholieken, die vooral in Haniersveld
woonden, hielden aanvankelijk hun diensten
m boerenachterhuizen(schuilkerken). In
1716 werd daar de eerste kerk met pastorie
gebouwd. Terug naar de Leusder kerk. De
kerk werd ondanks het geringe gebruik
(hoogstens één keer per zondag) wel zo
gcx'd mogelijk onderhouden met bescheiden
middelen. In 1664 krijgt de kerk een flinke
opknapbeurt, die f. 1756 - kost, wat voor die
tijd een pittig bedrag was. Ook in 1729
vindt er een opknapbeurt plaats. Hiervan is
het volledige bestek met aanbesteding
bewaard gebleven. Het bestek bevat 17 pun
ten met beschrijving van de uit te voeren
werkzaamheden. De aanneemsom blijkt f.
192 te zijn, waarvoor toch wel heel wat
werk verzet moet worden.
Hier volgt de aanhef en de eerste twee pun
ten:
Diend tot d'annexe Conditiën off bestek
waar na de respective Schouten en kerk
meesters indertijd van Leusden cum suis op
den 16e deser maand publijcq aanbesteed
hebben de nodige reparatie aan de kerk en
Toorn van Leusden voornoemd te w eten het
Timmerwerk waar van de aannemerspreis
belopen de somme van Een Honderd Twee
ent negentigh gids. Amersfoort den 23'
September 1729
Oirconde mij Coll vant Cr.
(onleesbare handtekening met jaartal 1729)
Conditiën off bestek waar naar de resp.
Schouten van Lensden aan sni\. 't
Hooglandt, Emedaer. Stoutenbnrg. Asschat.
Dnijst, de Inter en sevenlittyssen mitsgaders
de resp. Kerkmeesters indertijds van de kerk
van Lensden sullen aanbesteden de nodige
reparatie aen de kerk en toorn van Lensden
voornd. te weten liet timmerwer
in den eersten
2,
Het kerspel Leusden omvatte toen diverse
omliggende dorpen, die bijdroegen in de
kosten van de Leusder kerk. Zi j behoorden
al van ouds bij dit kerspel. Diverse andere,
als Eemnes en Maarsbergen zijn dan al zeil
standig geworden.
Op 2 november 1756 heeft in de
Stadsdoelen te Amersfoort de aanbesteding
plaats van wat we gerust een restauratie
kunnen noemen, gezien de vele werkzaam
heden die aan de kerk maar cxik in het inte
rieur moeten plaats vinden. Ook de toren
wordt flink aangepakt. Hel werk iiKxrt aan
vangen in het begin van het voorjaar en
moet eind mei 1757 opgeleverd worden. De
aanneemsom bedraagt f 870. Na inspectie
zal de aanneemsom op I juli uitbetaald wor
den.
Hierbij enkele citaten uit het bestek
750 een eerste eenvoudig houten kerkje
gesticht is, dichtbij het oude Merovingische
grafveld. Bij de schenking van Karei de
Grote in 777 wordt echter het kerkje nog
niet genoemd.
"Aanbesteding van de Kerk van
Leusden". 11 Sept 1729
Zall den aannemer gebonden sijn
een scliooniijke steijger te maken daer het
de Leydecker nodig zall hebben en dat ter
breette van vier voet. die selfde steijger zall
moeten blijven staen zoo lang als het de
levdekker nodg heeft.
/xtll de aannemer gehouden sijn als de
Leven van het dak afgenomen sijn de plan
ken aen de noordsvde van de kerk af te
breeken van den toorn off tot aen het choor
toe en deselve well te bewaren en spijker
schoon te maken om te gebrnijken aan de
snijd sijde van tie kerk die de heeren aanbe
steders daertoe stillen nijtkenren."
