1
788
De tuin in de Renaissance in de 17e
eeuw
789
Vogelvluchttekening uit het archief van Schollen van Asschat uit 1741 De tuinen en landerijen van
landgoed de Heiligenberg. Hier zien we wederom de drie assen van de tuinaanleg: de lange hoofdas,
die op de berg begint en zich dan voortzet in een lange zichtlaan voor het huis en twee korte zijassen.
De ene zijas begint boven op de berg en loopt via het poortgebouw tot aan de duiventoren. De tweede
zij as is het Grand Canal en loopt vanaf de Heiligenbergerbeek tot aan een tweede duiventoren.)
detail vogelvluchttekening uit ca. 1720, die in het begin van de jaren 90 in het archief van kasteel de
Haar werd gevonden. Duidelijk zijn hier de twee assen te zien. die de tuin op de berg in drieën verdeelt.
Eén as vanuit het landhuis en een tweede as vanuit het poortgebouw. Rechts naast de berg is een derde
as van water, het Grand Canal, die uitzicht heeft tot over de Heiligenbergerbeek)
Omdat de Heiligenberg naast de bijzondere
historie van het Middeleeuwse klooster (zie
elders in dit blad) vooral landelijke bekend
heid genoot vanwege zijn bijzondere tuinen,
verdient dit onderwerp een apart hoofdstuk.
De Hohorst of Heiligenberg kent een rijke
tuinhistorie. De vormgeving van de verschil
lende tuinstijlen in het verleden, is mede ge-
inspireerd geweest door het bijzondere land
schap ter plaatse. De locatie heeft er door de
eeuwen heen heel verschillend uitgezien,
maar steeds waren er de beek en de berg,
twee belangrijke landschappelijke elementen
die de mens tot allerlei ingrepen heeft aange
zet.
De beek, die zo breed is, dat deze in vroeger
tijden wel werd aangeduid als rivier de Eem,
werd later vernoemd naar de berg en werd
dus Heiligenbergerbeek. Deze naamgeving
stamt dus uit de tijd dat er al een klooster op
de berg was gevestigd.
De Heiligenbergerbeek maakt deel uit van
een stelsel van beken die van oost naar west
door de Gelderse Vallei stromen. Al deze
beken komen in Leusden en Amersfoort bij
elkaar en monden uit in de rivier de Eem, die
het water vervolgens afvoert naar het Eem-
meer.
De Heiligenbergerbeek kon eenvoudig wor
den afgetakt, zodat zij grachten en andere
waterpartijen van het nodige water kon voor
zien. Hadden de grachten en dc beek in de
Middeleeuwen een meer verdedigende func
tie, vanaf het begin van de 17° eeuw dienden
dienden de waterpartijen, grachten en ook
weer de beek als onderdelen van de siertui-
nen.
Dc berg of heuvel is eigenlijk een door de
wind opgeworpen rivierduin. Deze is ont
staan in de laatste ijstijd (ca 50.000 tot 8.500
voor Chr.), doordat de wind het zand uit de
oevers van de Heiligenbergerbeek heeft
meegenomen en opgeworpen, net naast de
beek.Deze berg werd ook wel Hohorst ge
noemd, wat betekent "met woud begroeide
(zanderige) hoogte".De berg heeft zelfs nog
meer tot dc verbeelding van de mens gespro
ken dan dc beek en heeft dan ook heel wat
moeten doorstaan in de loop der eeuwen.
Allereerst was het Ansfridus, die de schop
zette in de grote zandhoop. Dc heuveltop
werd vlak gemaakt en de oorspronkelijke
begroeiing verwijderd. Toen werden er
bouwwerkjes opgeplaatst ten behoeve van
het kloosterleven. Later werden de gebou
wen vóór de berg gesitueerd op de plaats
van het huidige hoofdgebouw. Eerst waren
dat nog kloostergebouwen, maar vanaf het
begin van de 17c eeuw werd er een landhuis
neergezet.
De zuidzijde van de berg bleek een ideale
plek voor druiventeelt. En later werd de berg
nog sterker vergraven toen er een classicisti
sche terrassentuin van werd gemaakt. Er
werden muurtjes en trappen ingemetseld en
paden aangelegd.
In de 19L' eeuw toen het mode werd om een
tuin in Engelse landschapsstijl te hebben,
werd de berg opnieuw gemodelleerd als wa
re het weer een natuurlijke heuvel, gelegen
in een romantisch, landschappelijke omge
ving. En zo ziet de berg er heden ten dage
nog uit!
Het is onduidelijk wanneer de eerste siertuin
is aangelegd op de Heiligenberg. In ieder
geval was hij er al toen Joost van den Von
del in 1657 zijn lofdicht op de Heiligenberg
maakte. Een advertentie in de Donderdagse
Courant van 23 november 1677 te Amster
dam, geeft ons meer inzicht over de aanwe
zige tuin- en parkaanleg op de Heiligenberg:
"Men is van meeninge, dat op 6-12-1677 het
lieflijcke en plavsante huys den Heijligen-
berg genoemd, met de Ambachtsheerlijkheyd
van Asset (Asschat), daaronder horende,
neven de Wey- en Hooglanden, plantages,
visserijen, boomgaerden, vervallen van wa
teren en een zeer schoon beplanten berg met
goede wijngaerden, daar goede wijn van
wordt geperst, een half uur buiten Amers
foort aan den Heyligenberghbeek gelegen te
verkopen, alles beter loco (op de plaats te
zien
Ook de verkoopakte uit 1678 is bewaard
gebleven, hierin wordt ook nog melding ge
maakt van de aanwezigheid van "een seer
vermakellijcke hof".
Er zijn geen afbeeldingen uit deze periode,
dus het blijft gissen hoe de tuin er precies
heeft uitgezien. In ieder geval was de berg al
wel in het tuinplan opgenomen. Het is best
mogelijk dat naar Italiaans voorbeeld, de
berg dan al is vergraven tot twee niveaus,
een terrassentuin. Naar de Renaissancemodc
van die tijd, zal er een rechthoekige indeling
met eenvoudige parterres geweest zijn met
sierlijk snoeiwerk.
Het gedicht dat Joost van den Vondel ge
maakt heeft over deze tuin, krijgt u op de
Open Monumentendag te horen. Na hem
heeft in 1694 ook Laurens Bake een zeer
fraai gedicht over de Heiligenberg gemaakt.
Behalve over de schoonheid van de tuinen
verhaalt hij ook over de gastvrijheid waar
mee hij door de toenmalige eigenaar Baron
Jacob de Peterson is ontvangen. Hieronder
een kleine passage:
"Maar 'k zie gij went uw oog verwonderd
Zuidwaarts heen,
Naar c/ien beplanten Berg, a/s woud gij
derwaards treen.
Waar ziet gij hem voor aan? Voor Naxus,
't welk bewossen
Van Wijngaardplanten, pronkt met purpre
bezietrossen?
Den Vader Bachus, bij d'aloudheid,
