BETERE AFWATERING LIET OP ZICH WACHTEN
In deze maandelijkse rubriek verhaalt de
Amersfoortse stadsarchivaris Fred van
Kan over de stedelijke geschiedenis. Hij
baseert zich daarbij op oude en nieuwe
vondsten uit de Stadskist, waarin de ge
meente vroeger historische papieren be
waarde. Vandaag de 65ste aflevering: de
aanleg van het Valleikanaal.
Veel Amersfoorters kennen het Valleikanaal
als het water waarlangs je een mooie Fiets
tocht kunt maken. Toch waren toerisme en
recreatie niet het uitgangspunt bij de aanleg,
liet ging in de jaren dertig van de vorige
eeuw om het oplossen van steeds terugkeren
de wateroverlast. De oorsprong van die over
last ligt in de zestiende eeuw. Ooit lag het ge
bied rond Veenendaal beduidend hoger dan
tegenwoordig. Deze streek bestond uit veen-
land, dat toen werd afgegraven om als turf te
dienen tot brandstof. Veenendaal ontstond
dan ook als een nederzetting van verveners.
Tot de tijd van deze turfwinning waterde dit
deel van de Gelderse Vallei af op de Rijn.
Maar door de vervening daalde het maaiveld
met enkele meters en daarmee kwam er een
wijziging in dit patroon. Het overtollige water
zocht voortaan zijn weg door het noorden van
de Vallei naar de Zuiderzee in plaats van naar
de Rijn. Bovendien had een doorbraak van de
Grebbedijk langs de Rijn nu direct gevolgen
voor het noorden. Zo liepen als gevolg van
hoog Rijnwater regelmatig delen van Amers
foort onder. Om dit water te weren liet de
provincie Utrecht in 1652 ter hoogte van de
oude waterscheiding een 'slaperdijk' aanleg
gen op haar eigen grondgebied. Die dijk kon
'slapen' zolang de Grebbedijk in tact was.
Maar hij belemmerde vooral de normale af
watering van het grotendeels Gelderse gebied
tussen Veenendaal en de Grebbedijk. Die dijk
brak in 1711 weer eens door en daarna dreig
den de Geldersen hem af te graven als niet
werd toegestaan om water door de Slaperdijk
heen te lozen. Driejaar later sloot men een
overeenkomst en konden duikers in de dijk
worden aangelegd voor de afvoer van het wa
ter. Maar die duikers mochten alleen open
staan als de Lunterse beek weinig water aan
voerde, anders zou teveel water Amersfoort
bereiken en overstroming dreigen. In de prak
tijk ging hoog water ten zuiden van de Sla
perdijk en in de Lunterse beek meestal sa
men, zodat op een moment dat waterafvoer
naar het noorden het meest nodig was, de dui
kers gesloten moesten worden. Daar kwam
nog eens bij, dat de afvoer naar het noorden
regelmatig stokte door een hoge waterstand in
de Zuiderzee.
In de loop van de tijd werden verschillende
plannen gemaakt voor een betere afwatering,
maar uitgevoerd werden ze nooit. In 1919 be
sloot de provincie dat moest worden afgere
kend met de problemen in het Valleigebied en
een tweede waterstaatingenieur werd be
noemd, die zich vooral met de Gelderse Val
lei moest bezighouden. De nieuwe man was
Anton Mussert (1894-1946). Die leeft in onze
herinnering voort als de voorman van de
NSB, maar zijn naam had in die tijd geen ne
gatieve klank, hij werd beschouwd als een
veelbelovend ingenieur. Mussert werkte tot in
1924 vanuit zijn dienstwoning in Baam aan
plannen voor de Vallei, die echter niet wer
den uitgevoerd, omdat men uiteindelijk eerst
de Zuiderzeewerken wilde afwachten; die
zouden immers een einde maken aan de
overlast van de zijde van de Zuiderzee.
De aanleg van de Afsluitdijk maakte het
inderdaad mogelijk om zonder problemen
de Gelderse Vallei te laten afwateren op
het noorden omdat het waterpeil in het
nieuwe IJsselmeer meestal lager was dan
in de Gelderse Vallei. In 1931 pakte men
de draad weer op: nog voor de Afsluitdijk
voltooid was, stelde het rijk een commis
sie voor de Gelderse Vallei in. Daarin had
onder meer de Amersfoortse burgemees
ter van Randwijck zitting maar ook Anton
Mussert. Op grond van een rapport van de
828
Valleicommissie uit 1933 werd uiteinde
lijk besloten tot de aanleg van het Vallei
kanaal; daar werd na lange voorbereidin
gen in 1937 mee begonnen. Hoewel Mus
sert een grote rol had gespeeld in de ont
wikkeling van de kanaalplannen, droeg hij
geen verantwoordelijkheid voor de uitvoe
ring, zoals soms wordt gesuggereerd. Hij
was inmiddels eervol ontslagen uit de pro
vinciale dienst, omdat hij weigerde zijn
lidmaatschap van de NSB op te zeggen.
Het Valleikanaal was als gevolg van on
derbrekingen en vernielingen tijdens de
oorlog pas eind december 1948 gereed,
het nieuwe kanaal volgde voor het groot
ste deel de bestaande waterlopen, alleen
bij Amersfoort werd een volledig nieuw
kanaal gegraven, dat ruim om de stad
kwam te lopen, zodat Amersfoort zich tot
in de verre toekomst nog tot aan het ka
naal zou kunnen uitbreiden. De ontwikke
lingen gingen alleen veel sneller dan de
bestuurders van toen hadden voorzien en
het kanaal ligt nu temidden van de bebou
wing.
Jaarvergadering van de Historische Kring Leusden.
Houdt u dinsdag de 14e maart 2006 even vrij voor onze jaarlijkse leden
vergadering in de Bibliotheek te Leusden, aanvang 20.00
Na de pauze zat dhr. W. Veltheer uit Leusden een lezing houden over
"Aldegonde, het eerste ziekenhuis in Amersfoort"
Fred van Kan
Het Valleikanaal met de sluis aan de Asschatlerweg tijdens de harre winter in de jaren '60.
Foto: archief Frans van Loenen
