te
„Agressie is gemakkelijk op te wekken en zou moeten
worden beteugeld in die situaties, waarin zij gevaar
oplevert voor ons
voortbestaan
„Wij bouwen bij u,
voor u en zonder u"
DRS. J. WALRAVEN
„De mens mist
een ingebouwd
remsysteem"
BIOLOGEN IN LEUSDEN (12)
Uitbreidingsplannen
„Bij deze plannen is
de natuur volledig
ondergeschikt gemaakt
aan de belangen van
de stedebouwkundigen"
Milieu: ons gebrek aan
[kennis noopt ons tot
voorzichtigheid
)ERDAG 8 NOVEMBER 1973
LEUSDER KRANT
9
Drs. J. Walraven.
DE MENS MIST EEN
INGEBOUWD REMSYSTEEM
De ethologie zoekt de verklaring
hiervoor in het feit, dat onze voorou
ders, een tak van de aapachtigen, door
het gemis van klauwen en een dodelijk
gebit geen behoefte hadden aan een
dergelijke rem tegen doden. Bij roof
dieren ligt dat anders. Onder normale
omstandigheden zal een wolf of hond
niet in staat zijn een soortgenoot te
doden, die de blokkeringsreflex, het
toekeren van de keel, laat zien. Het
is bijzonder indrukwekkend om te zien
hoe deze handeling de overwinnaar tot
machteloosheid dwingt. Deze kan met
blikkerende tanden over het slacht
offer staan, en zou niets liever doen
dan toebijten, maar kan dit eenvoudig
niet
De duif. symbool van de vrede, be
schikt niet over zo n beveiligingsme
chanisme. en heeft het ook niet nodig,
omdat de verliezer zich hier gemak
kelijk. voordat er grote schade is
aangericht, uit de voeten (ol wieken)
kan maken. Is dit echter niet mogelijk,
bij voorbeeld in een kooi, dan wordt
de verliezer zonder pardon syste
matisch doodgepikt Het pikken gaat
ongestoord door. ook al heeft de tegen
stander allang de geest gegeven
Ook bij de mens ontbreekt zo n
remmingsmechanisme, en voor zover
hier toch iets van aanwezig is. wordt
dit zoals reeds door prof. Tinbergen
werd opgemerkt, op dood spoor gezet,
omdat wij in onze huidige oorlogen onze
tegenstander nog uitsluitend te zien
krijgen als stip op het radarscherm
Oorlogsvliegers, die hun dodelijke
bommenlast boven een stad loslaten,
een gruwelijke massamoord, behoeven
voor dit werk niet gerecruteerd te
worden uit een crimeneel milieu. In
tegendeel, zij worden geselecteerd op
onder andere stabiliteit en sociale
aanpassing
,,Is dit niet het gevolg van een on
voldoende voorstellingsvermogen? Dit
hoeft toch niet te gebeuren, als men
zich beter bewust is van de gevolgen.''
Ik zou het hier graag mee eens kun
nen zijn maar ons voorstellingsvermo
gen is nu eenmaal een te ineffektieve
prikkel om ons handelen te beïnvloeden.
U kunt dit dagelijks verifiëren bij alle
ellende die op het televisiescherm te
zien valt, en waar het voorstellings
vermogen aardig op weg wordt ge
holpen Wat daar gebeurt raakt ons
onvoldoende Ons mededogen strekt
zich slechts uit tot onze nabije omge
ving. onze familie en vrienden. Van
belang hierbij is, dat zelfs als we het
anders zouden willen, we het toch niet
kunnen. We kunnen wel verstandelijk
begaan zijn met iemands lot, maar dat
is wat anders dan de emotie, waarbij
de tranen ons over de wangen stromen.
AGRESSIE IS GEMAKKELIJK
OP TE WEKKEN EN ZOU
MOETEN WORDEN
BETEUGELD IN DIE
SITUATIES, WAARIN ZIJ EEN
GEVAAR OPLEVERT VOOR
ONS VOORTBESTAAN
Geheel anders ligt dit bij ons agres
siegedrag. De agressie is veel gemak
kelijker op te wekken. Mensen zijn
voor het minste en geringste bereid
de barricades op te gaan. Het is
hierbij niet nodig de vijand te zien
of zelfs maar gedood te hebben. En
kele goede leuzen zijn al voldoende,
en iedere demagoog van enig kali
ber weet hier dan ook dankbaar ge
bruik van te maken. We moeten ons
goed realiseren, dat we hiertegen on
voldoende verweer hebben, vooral niet
wanneer we met velen zijn, waardoor
onze angst wordt uitgeschakeld. Speci
aal wanneer het om een goede zaak"
gaat bereikt de groepsagressie onge
kende hoogten. Dit is interessant, want
het betekent, dat wij geen specifieke
agressieprikkel nodig hebben. De
agressie is altijd aanwezig en behoeft
alleen maar op een doel gewezen te
worden.
De vraag is wat wij hiertegen kunnen
doen. De moderne opvattingen in de
ethologie zijn, dat bij een dergelijke
zelfstandige drang of emotie, deze niet
kan worden tegengegaan door verbod
of het ontnemen van agressieprikkels.
Het gevaar bestaat zelfs, dat door stu
ring het averechtse effekt wordt be
reikt Beter is het om de agressie
al te buiten, hetgeen niet eens zo
moeilijk is, omdat bijna iedere prik
kel hiertoe in staat is. Sport kan in
dit verband een nuttige rol vervullen,
bij voorkeur een sport waarbij men met
(een) tegenstander(s) te maken heelt.
Overigens moeten we voor ogen hou
den, dat ons probleem niet de agres
sie zelf is, maar uitsluitend het be
teugelen van de agressie in die si
tuaties waarin zij gevaar voor ons
voortbestaan oplevert De vele uit
gestorven ..missing links tussen aap
en mens zijn misschien even zo vele
voorbeelden, waarbij dit niet is ge
lukt. Agressie is op zichzelf een zeer
waardevolle drijfveer, zonder welke
wij waarschijnlijk nooit tot enige re
latie met onze medemens zouden ko
men. Zoals Lorentz opmerkte: ..Niets
schept zo'n sterke band als het geza
menlijk verdedigen tegen een gemeen
schappelijke vijand, of het strijden voor
een goede" zaak
WAAR WIJ NAAR TOE
MOETEN IS ONS ALS EEN
SOORT TE VOELEN
Waar wij naar toe moeten is ons als
één soort te voelen, in plaats van wat
we ook vaak bij andere sociaal levende
dieren zien, bijvoorbeeld bij ratten,
ons te groeperen tot partijen, die ver
bitterd zullen blijven vechten tot ze
de enige partij zijn Het gebod ,,Hebt
uw naaste lief gelijk uzelve" is niet
voor niets een gebod Van nature zijn
we hier helaas niet gevoelig voor.
het feit dat we dit echter wel in klein
verband, binnen de familie, kunnen op
brengen geeft nog enige hoop voor
onze toekomst.
MILIEU. ONS GEBREK AAN
KENNIS NOOPT ONS TOT DE
GROOTSTE VOORZICHTIG
HEID
Via de ethologie belanden we bij
de oecologie, een vakgebied, waar
mee de heer Walraven zich ook ge
ruime tijd heeft beziggehouden. .,In
dit vak", zo stelt de heer Walraven,
blijkt dat er nog zo vele schakels
onbekend zijn, dat we alleen maar
kunnen zeggen, dat ingrijpen in de
natuur risico's met zich meebrengt,
die we nog niet kunnen overzien Het
is eerder ons gebrek aan kennis dan
onze wetenschap, die noopt tot de
grootste voorzichtigheid.
Persoonlijk geloof ik niet, dat de
sombere voorspellingen uit het rap
port van de Club van Rome gegrond
zijn (er schijnt overigens een reken
fout gemaakt te zijn) maar je kunt
eenvoudig het risico niet nemen, dat
het wel zo is
LEUSDENS GROEI
Uiteraard kwam hier ook het ge
sprek al gauw op de uitbreidings
plannen van de gemeente Leusden
De heer Walraven hier over: ,,Bij
deze plannen is de natuur volledig
ondergeschikt gemaakt aan de belan
gen van de stedebouwkundige, niet ver
bazingwekkend wanneer blijkt dat geen
terzake deskundige bioloog is in ge
schakeld. Wat hier met veel fanfare
werd aangekondigd als het ontzien van
de natuur, vertoont in wezen veel
overeenkomst met het omhakken van
een sparreboom. die men vervolgens
als kerstboom in huis haalt onder
het mom van natuurbehoud. De na
tuur wordt in de tweede fase uitslui-
tens benut als groenversiering voor
de woningen van een categorie mensen,
waarin we met de beste wil van de
wereld niet de krepeergevallen her
kennen die door de gemeenteraad zo
graag naar voren worden geschoven.
Volgens mij mag natuurbehoud best
ondergeschikt zijn aan de basisbehoef
ten van de mens Daar valt zeker
woonruimte onder Maar ieder, die ken
nis heeft genomen van de motivatie,
die door de gemeenteraad wordt ge-
gevzn voor het bouwen over het Vallei
kanaal, in plaats van de oorspronkelijke
uitbreiding te voltooien, zal kunnen
inzien dat hier sprake is van een poli
tiek. waar bij de uitbreiding doel in
zichzelf is geworden. In plaats van
een tegemoetkoming aan de verwachte
woonbehoefte. Bij de door de gemeente
gegeven punten ter verdediging van dit
beleid zijn dan ook uitsluitend de voor
delen genoemd van het bouwen over
het Valleikanaal en de nadelen van
een verdere zuidelijke uitbreiding. Het
isolerend effekt van het Valleikanaal,
dat slechts door het bouwen van een
behoorlijk aantal bruggen is op te hef
fen, wordt volledig doodgezwegen Het
kleine voordeeltje voor de bewoners
aan de westzijde van het kanaal, die
voor hun boodschappen nu ook aan de
overkant van het kanaal terecht zouden
kunnen (het gaat om enkele minuten
fietsen!) wordt echter als volwaardig
argument naar voren geschoven. Wan
neer men zich realiseert, dat hetzelfde
voordeel altijd optreedt (ook bij zuide
lijke uitbreiding) voor een wijk, die
grenst aan een nieuwe wijk met nieuwe
winkelvoorzieningen, dan wordt het dui
delijk, dat hier sprake is van op zijn
zwakst gezegd onvolledige en dus mis
leidende voorlichting.
Het trieste van deze hele affaire is,
dat hierbij mensen uit hun bestaan
worden gerukt, die hun land moeten
verlaten in de wetenschap, dat hun be
lang niet moest wijken voor dat van
talloze woningzoekende, maar uitslui
tend ten behoeve van een planologie,
die zich vast veilig wil stellen voor een
toekomst, waarin een dergelijke ex
pansie nog minder gerechtvaardigd zou
zijn dan zij nu al is.
Terugkomend op wat ik reeds eerder
heb opgemerkt over agressie als nut
tige drijfveer, zou ik tot slot nog wil
len opmerken, dat we daar in Leusden
nog een goed voorbeeld van zien. Zon
der het agressieve tegenspel van de
Leusdense bevolking zou anders de
gemeenteraad, met een variant op het
bekende gezegde bij de Vrede van
Utrecht gezegd kunnen hebben:
,,Wij bouwen bij u,
voor u,
en zonder u."
Anco Mali
Drs. J Walraven bij een instru
mentarium dat hij veelvuldig bedient
voor zijn onderzoekingen.
Foto Janus Visser
al het rechter) het punt en het potlood
samenvallen, maar dat het met het
andere oog niet het geval is
Het zijn deze verschillen tussen de
beide netvliesbeelden, die ons in staat
stellen zeer nauwkeurig dieptever-
schillen te onderscheiden Wij zijn bij
voorbeeld in staat om het verschil in
diepte te zien tussen twee punten op
respektievelijk 1 en 1,U01 meter' Van
deze grote precisie wordt gebr uik ge
maakt bij afstandsmeters en de lucht-
kartering Goed, zult u zeggen, maar
waarom kleuters testen?
TIJDIG OPSPOREN
„LUIE" OOG
De reden hiervan is het tijdig op
sporen van het zogenaamde „luie
oog (amblyopie) Het kan gebeuren dat
bij het zien één oog niet wordt ge
bruikt Indien niet tijdig maatregelen
worden genomen, bijvoorbeeld door
het afdekken van het goede oog. kan
dit ertoe leiden, dat het desbetreffende
oog praktisch blind wordt. Omdat het
luie oog zich gewoonlijk al op zeer
jeugdige leeftijd ontwikkelt, is tijdige
diagnose van het grootste belang Dit
is niet altijd even eenvoudig, omdat
het kind zich nu eenmaal niet van
zijn afwijking bewust is, en deze ook
niet aan het kind te zien behoeft te
zijn. Men kan hier echter indirekt
achterkomen door het binoculair
dieptezien te testen Het binoculaii
dieptezien vereist namelijk het ge
bruik van beide ogen Bij het testen
van kleuters treedt echter de compli
catie op. dat het bijzonder moeilijk is
om een kind van zo'n jaar of drie dui
delijk te maken wat wij onder liet
abstrakte begrip diepte verstaan Deze
moeilijkheid wordt in de TNü-test on
dervangen. omdat de test gebaseerd is
op een recente ontwikkeling in het
dieptezien. het zogenaamde Julesz-
stereogram. Er wordt hierbij gebruik
gemaakt van stereo-plaatjes, die figu
ren bevatten, die alleen maar uit een
diepteverschil bestaan. Doet men één
oog dicht, dan zijn ze door hei weg
vallen van de diepte volkomen onzicht
baar Ziet het kind deze liguren niet,
dan gebruikt het slechts een oog Deze
test wordt inmiddels met sukses toe
gepast bij verschillende grote bevol
kingsonderzoeken ter voorkoming van
amblyopic1
ETHOLOGIE
Pratend over de betekenis van de
biologie voor de menselijke samen
leving komen we al spoedig op het
terrein van de ethologie.
Volgens de heer Walraven wordt
het steeds duidelijker, dat vooral het
sociale menselijke gedrag pas volle
dig begrepen kan worden uit onze ken
nis omtrent de evolutie van het dier
lijk gedrag „Laten wij niet vergeten",
zo zegt hij, „dat wij een erfenis in
ons meedragen van miljoenen jaren
Confucius heeft al gezegd: „Het dier
is het menselijke vreemd, maar de
mens niet het dierlijke."
Waar niet genoeg op gewezen kan
worden is, dat ondanks het feit. dat
wij in staat zijn tot logisch en objek-
tief denken, wij juist bij onze belang
rijkste beslissingen, beslissingen die
met ons voortbestaan te maken hebben,
geleid worden door emoties, waar
tegen wij kennelijk nog geen verweer
hebben. Niemand zal toch willen be
weren. dat onze bloedige geschiedenis,
de rassendiscriminatie, onze over
bevolking en de vernietiging van ons
eigen milieu, het resultaat zijn van
ons rationeel denken. Veeleer is hier
sprake van een foutief gebruik van ons
denkvermogen Ons verstand helpt ons
bij de uitvoering van onze beslissingen,
maar deze beslissingen zelf hebben
wij minder in de hand dan wij graag
zouden denken Het beklemmende is,
dat wij in deze positie verzeild zijn
geraakt van een kind zonder enige
remmingen of verantwoordelijkheids
gevoel, maar met de macht onze mede
mens te doden
Ons vernuft heelt ons onafhanke
lijk van de natuur gemaakt, wij pas
sen ons niet meer aan, maar de na
tuur wordt aan ons aangepast. Dit
zelfde vernuft is echter de oorzaak
van onze problemen, en er spreekt
dan ook een diepe symboliek uit het
paradijsverhaal waarin uitgerekend
het eten van de boom der kennis tot
de verdrijving uit het paradijs heeft
geleid.
Ook de uitspraak „zalig zijn de
eenvoudigen van geest' krijgt hier
door een bijzondere betekenis. Nóg
profetischer is uit het oogpunt van de
ethologie de geschiedenis van Ka in en
Abel Het illustreert een fundamen
teel menselijk tekort: de afwezigheid
van voldoende remmen om een soort
genoot te doden.
Jtudeerde biologie te Leiden, met als
jfdvak ethologie, de leer van het
|hjk gedrag. „Dit vak", aldus de
r Walraven, „heeft dit jaar de er
ving gekregen, die het al veel eer-
verdiende; de toekenning van de
Llprijs aan drie van de grootste
jerzoekers op dit gebied, Lorenz,
i Frisch en onze landgenoot Tin-
Nico Tinbergen, broer van
fysicus-econoom en eveneens No-
jprijswinnaar, Jan Tinbergen, is van
|we ook Leidenaar. Zijn leerling,
dr. J. J. A. van lersel, in vak
leven al even bekend, was eigenlijk
|een. die bij mij de belangstelling
de ethologie heeft wakker ge
lakt Ik zal niet licht vergeten hoe
|door middel van simpele maar bij -
Jder ingenieuze experimenten de ïn-
likkeldste gedragspatronen wist te
leden in hun eenvoudige basiscom-
|enten. Persoonlijk vind ik het nog
eds jammer, dat ik op dit terrein
J langer aktief bezig kan zijn. Het
Krl onderzoek, waarmee ik me mo-
fcleel bezighoud, is echter niet min-
I boeiend.
Naast de afdeling Visuologie zijn er
op het instituut ook afdelingen, die zich
bezighouden met problemen op het ge
bied van geluidswaarneming (Audi-
ologie), de betrekkingen tussen mens
en machine (Ergonomie), de infor
matieverwerking (Psychologie) en de
mens in het verkeer(Verkeersgedrag).
Door deze grote variëteit in onderzoek
gebieden is ook het onderzoekteam zeer
gemengd Ingenieurs uit diverse vak
gebieden, fysici en psychologen werken
hier aan de meest uiteenlopende
zaken."
DIEPTEZIEN
„Hebt u nog een voorkeur voor
fundamenteel of praktisch onderzoek?"
„Dat valt moeilijk te zeggen Beide
hebben hun eigen specifieke charmes.
Een projekt, waarmee ik veel genoegen
heb beleefd is een dieptezientest voor
kleuters, een test die weer is voort
gevloeid uit een soortgelijke test voor
de selectie van operateurs van ste
reoscopische afstandsmeters en ste-
reokartographen. Enige uitleg is hier
wel op zijn plaats, omdat liet ongetwij
feld niet voor iedereen duidelijk zal
zijn wat dieptezin met kleuters te
maken kan hebben.
Eerst een enkel woord over het ver
schijnsel dieptezien zeil Dat wij diep
te kunnen zien is eigenlijk een merk
waardige zaak. Reeds vele grote gees
ten als Leonardo da Vinci en Descar
tes hebben zich hier dan ook al mee
beziggehouden. Men moet hierbij be
denken, dat alles wat wij met onze
ogen zien, evenals bij een fototoestel,
als een platte foto op ons netvlies
wordt afgebeeld. Onze ogen registreren
een platte wereld zonder enig reliëf.
Toch zien wij diepte Deze derde di
mensie wordt in onze hersenen ge
reconstrueerd door tal van indirekte
aanwijzigingen, zoals bijvoorbeeld het
perspektiel. het schuilgaan van veraf
gelegen objekter achter dichterbij ge
legen voorwerpen, en de waargenomen
grootte daarvan. Daarnaast bezitten we
ook nog een direkter en veel nauw
keuriger gegeven, de zogenaamde bino-
culaire parallax Dit wil niets anders
zeggen dan dat de twee afbeeldingen,
die onze beide ogen maken, kleine,
systematische verschillen vertonen
Dit is een gevolg van het feit, dat
onze ogen de wereld vanuit iets ver
schillende posities bekijken. Wijst u
maar eens met een potlood naar een
punt op de muur. en kijk beurtelings
met het linker- en het rechteroog.
U zult merken dat met het ene oog,
het zogenaamde dominante oog(meest-
Bet betreft hier een onderzoek naar
"werking van het oog en wel het ont-
|len van mechanismen, die ten
Indslag liggen aan onze perceptie
J kleuren en het zien van diepte
|loe dit werk op een TNO laborato-
n te Soesterberg, het Instituut voor
KtuigfysiologieOp dit laboratorium
j men zich toe op het oplossen van
|blemen. die te maken hebben met
I 'iaarneinen, het beslissen en het
|delen van de mens
onder andere een afdeling
Juologie, waar ik zelf werkzaam ben.
I zich uitsluitend bezighoudt met vi-
problemen, zowel op het gebied
[fundamenteel onderzoek als prak-
toepassing daarvan. Enkele van
[gelijke praktijkvragen zijn bijvoor-
■ld: Wat voor kleuren moeten ver
plichten hebben, zodat de kleuren-
Iden geen vergissingen kunnen ma-
I' Wat moet het verlichtingsniveau
Ji van een kantoorruimte, een sport
lef een straatweg0
Onderzoeken, waarbij ikzelf ben be-
pken geweest of nog betrokken ben
J onder andere: het beoordelen van
kleurweergave van kleurentelevi-
loestellen, het ontwikkelen van een
J voor het dieptezien-vermogen, en
Ihet ogenblik het bepalen van een
Brnaal lichtkaraktèr voor de boeien
|s de Nederlandse kust.
TNO, INSTITUUT VOOR
ZINTUIGFYSIOLOGIE
