75 jaar „Op Hoop van zegen"
Woensdag 24 december 1975
- KERST 1975 -
met smeekogen aanziet. En hij
zegt: „Wij nemen de vissen en God
neemt óns
De opstandige Rita in Heijer
mans latere werk „Allerzielen" is
'echter niet tot een dergelijk fatalis
tisch aanvaarden te bewegen. In dit
toneelstuk ontroert vooral de figuur
van pastoor Nansens. die dikwijls in
conflict komt met datgene, wat de
kerk van hem eist.
Waarachtige menselijkheid
Zijn gehele leven is Heijermans
een dynamische explosieve figuur
gebleven. In zijn toneelstukken
werkte hij veel met sterke effecten
en zijn kritische geschriften
(Heijermans was een uitstekend
toneelkritikus) droegen vaak het ka
rakter van strijdschriften. Zijn
schetsen, meestal onder het pseu
doniem Samuel Falkland geschre
ven. munten uit door puntige ironie,
zodat men hem wel eens de voorlo
per van Carmiggelt heeft genoemd
Veel van wat hij heeft geschreven
doet nu verouderd aan. Toch zijn er
enkele toneel- en prozawerken,
waarin wij ook thans de vakman
ontdekken Werken, waarin de
kunstenaar bij uitnemendheid zich
doet kennen.
24 december is het 75 jaar geleden, dat te Amsterdam de première
ging van Herman Heijermans' toneelstuk „Op Hoop van Zegen".
Dertig jaar later beleefde het werk reeds zijn 1000ste voorstelling. En
al veranderen de maatschappelijke toestanden, die Heijermans In
zijn werk hekelt, ook de huidige generatie wordt nog geboeid door dit
vissersdrama met zijn kleurige afwisseling en prachtige tonelen.
Heijermans' drama is bepaald geen werkstuk, dat in klassieke rust
is gedragen. Maar ontegenzeggelijk heeft „Op Hoop van Zegen"
voldaan aan het verlangen naar goede en grote volkskunst. Heijer
mans wilde zijn werk beschouwd zien als dat van een heftig-
bewogene, een strijdbare natuur, die het geluk had over gaven te
beschikken om zijn ideeën te beelden in vaste en dramatische vorm.
Emotioneel schilder van
maatschappelijke
toestanden
Herman Heijermans (1868-
1924), begaafd schrijver van to
neelwerken, novellen, schetsen en
romans, was jarenlang een der
meest gelezen auteurs van ons
land. Een overzicht van het geheel
van zijn werk doet hem kennen als
een tekenaar van toestanden en
verhoudingen, een emotioneel
schilder van maatschappelijk leed
en verzet en hun invloed op de
mensen. Heijermans zag zijn men
sen het leven dragen, het leven lij
den en onder het leven verworden
door de werking van maatschappe
lijke krachten.
Als gevoelssocialist wilde
Heijermans voor alles de schilder
zijn van de ellende der verdrukten.
Hij leefde in een tijd, dat zich sterke
veranderingen in het maatschappe
lijk stelsel voltrokken. De opbloei
van het sociaal bewustzijn gaf de
stoot tot een machtige hervor
mingsbeweging, die door sterke
maatschappelijke krachten gedre
ven, op velerlei gebied inzette.
Vele kunstenaars, die hun soci
aal gevoel lieten meespreken,
kwamen in opstand tegen de bur
gerlijke cultuur uit die dagen, waarin
o m. het romantisch denkbeeld van
de Übermensch, de boven de
grauwe massa uitstekende indivi
dualist werd verheerlijkt. In Frank
rijk en Engeland werden particu
liere theaters gesticht, waar buiten
de censuur om werken werden ge
toond, waarin de bourgeois-cultuur
er aardig van langs kreeg. Verschil
lende toneelstukken van Bernard
Shaw waren in Engeland verboden
en in Amerika kreeg een actrice, die
Shaw's „Mevrouw Warren" ten to
nele voerde, veertien dagen ge
vangenisstraf.
De Zweed Strindberg, de En
gelsman Shaw en de Nederlander
Heijermans waren, hoe verschil
lend hun kunst ook was. wel de
meest bewuste en scherpe bekam-
pers van het burgerdom en zijn cul
tuur.
Breuk met de
burgerlijke tradities
Heijermans stamde overigens
zelf uit een burgerlijk milieu. Zijn
vader was redacteur van de Nw.
Rott. Courant, als kind verkeerde hij
steeds in kringen der gegoede bur
gers en het gelukte hem later niet
zich geheel van deze oorsprong los
te maken
Op zijn 24ste jaar begon Heijer
mans voor het toneel te schrijven.'
Dora Kremer (1892) was zijn eer
steling. Men was in die tijd nog mid
denin de strijd om de Nieuwe Gids-
Herman Heijermans
beweging, die echter onze planken
nog vrijwel onberoerd had gelaten
Wel was er reeds veel verzet tegen
wat dan wèl die planken beheerste
en bovendien hadden enkele be
langstellenden Ibsen reeds in ons
land geïntroduceerd. In deze tijd
ontstonden Heijermans werken, die
in velerlei opzicht braken met de
burgerlijke traditie. Vrijwel altijd
hadden deze toneelwerken een
maatschappelijke strekking, waarin
zich een romantisch levensidea-
lisme openbaarde, dat in verzet
kwam tegen de maatschappelijke
onrechtvaardigheid. En nimmer
ontbraken de inspiratie en de gloed
van hogere geestdrift in deze wer
ken, waarvan naast „Op Hoop van
Zegen" vooral „Ghetto", „Eva
Bonheur", „Brand in de jonge Jan"
en „Uitkomst" veel succes hadden.
Als kunstenaar stond Heijermans
boven partijen en politieke per
sonen Zijn socialisme had niets
met partijpolitiek uit te staan Zijn
socialisme stroomde uit de eeuwig
heidsbron, dat een goed kunste
naar voor alles een goed mens zou
moeten zijn. De grote droom die
Heijermans koesterde was die van
een algemeen hogere menselijk
heid.
Op hoop van zegen
„Op Hoop van Zegen", het spel
van de zee, het drama van de vis
sers en vissersvrouwen, werd
Heijermans' meest geliefde stuk. Al
zijn de toestanden (gelukkig) ver
anderd, dit drama met zijn kleurige
afwisseling, zijn prachtige tonelen
en zijn climax naar het slot, weet
ook latere generaties te boeien Er
zijn bezwaren geuit tegen dit stuk,
er zijn veel kritische opmerkingen
gemaakt, maar „Op Hoop van Ze
gen" leefde in het hart van het volk.
Het volk. dat wilde denken, voelen,
verlangen, hopen En ook al heeft
de opstandige Heijermans de
tegenstelling tussen rijken en ar
men tot een betrekkelijke en be
grensde waarheid teruggebracht,
de vissersvrouw Kniertje, door Es
ther de Boer-van Rijk tijdens de
première en daarna nog talloze ma
len zo ontroerend vertolkt, is een
figuur die slechts door een mens
met fijn sentiment kon worden ge
schapen.
Natuurlijk heeft Heijermans zich
vaak bezondigd aan een zwart-wit
tekening van zijn figuren De een
zijdige begiftiging van zijn tegen
standers is hij ook in „Op Hoop van
Zegen" niet geheel te boven geko
men. De reder Bos. typisch verte
genwoordiger van het onderne-
merskapitalisme, wordt als een
barbaar, een ongevoelige bruut ge
tekend, hetgeen velen toch wel iets
te ver gaat Maar ondanks derge
lijke tekortkomingen boeit het stuk,
omdat iedereen voelt dat het de
schrijver uit het hart was gegrepen.
Bovendien heeft het stuk een
diepere ondertoon. Heijermans
tracht hier ook tot klaarheid te ko
men ten opzichte van de leidende
Macht, die deze wereld bestuurt.
Kan een wereld met zoveel leed en
onrecht Gods wereld zijn? Deze
vraag heeft Heijermans, die nimmer
de essentie van het christelijk ge
loof heeft afgewezen, zijn hele le
ven gekweld In „Op Hoop van Ze
gen" vertelt de oude visser Cobus
zijn aangrijpende ervaring, als hij de
gevangen vis moet kaken, die hem
Mevrouw Esther de Boer-van Rijk
als Kniertje.
Want Heijermans was een schrij
ver van het meest zuivere ras. Er
zijn grotere bogen van kunstex
pressiegewrocht, er zijn monumen-
talere epossen geschapen, maar
als rasschrijver en als warmvoelend
medemens stond Heijermans op de
top van waarachtige menselijkheid
En het is deze menselijkheid, die
ook het „Op Hoop van Zegen' tot
zo n geliefd stuk maakte.
Zo kan men prach
tige opnamen van bladeren en
bloemen maken, die werkelijk een
sieraad aan de wand zijn. Zo ligt
hier zelfs een heel terrein braak
voor de reclamefotografie. In een
aantal grote steden in de V S. zaols
New York en Los Angeles is het
mogelijk een Kirlian-opname van
de hand of vingertoppen te laten
maken, die dan ingelijst thuis aan
de wand komt te hangen. De foto
grafen die zich hierin gespeciali
seerd hebben kunnen het werk niet
aan, en ook is al bekend dat bij
voorbeeld managers, wanneer zij
van kantoor veranderen of verhui
zen uit hun vertrek de opname van
hun eigen hand of vingertoppen
meenemen. En het schijnt dat zeer
velen, die in hun vertrekken zo'n
opname hebben hangen deze op
name als een soort symbool zien en
gebruiken. Een symbool in de geest
van, wij hebben een 'open mind', wij
staan open voor nieuwe dingen, zijn
progressief en er kan met ons vrije
lijk worden gesproken. Er kan bijna
geen andere verklaring zijn. er zijn
bijvoorbeeld in New York fotografen
die zo'n tweehonderd opnamen
per dag makenl
Wetenschappelijk gezien lijkt de
Kirlianfotografie interessant te wor
den voor metallurgen bij de bestu
dering van de textuur (oppervlak
ken) van metalen, plantkundigen
kunnen haar gebruiken bij het voor
tijdig herkennen van plantenziek
ten. terwijl het zeker niet ondenk
baar is dat we in een zeer nabije
toekomst hele batterijen van deze
apparaten tegenkomen in allerlei
laboratoria. Zo wordt er in Neder
land al geëxperimenteerd met aller
lei culturen (bijv. gistculturen)
waarbij men aan de hand van de
opnamen vaststelt of de cultuur
dood dan wel levend is. Voorts is de
Kirliantechniek bij uitstek geschikt
om scholieren vertrouwd te maken
met de verschijnselen die zich
voordoen bij hoge spanningen. Met
name in Nederland is de appara
tuur, voorzien van een 'macroion'
kunststofbehuizing al zo ver geëva
lueerd dat zij volstrekt veilig is, en
daarom ook door scholieren zonder
De Verograph. Het eerste
Kirlianapparaat ter wereld, waar
mede grotere objekten gefotogra
feerd kunnen worden dan munten
en kleine blaadjes.
enig gevaar gebruikt kan worden.
Macroion is ozonbestendig en heeft
een zeer hoog isolerend vermogen.
Met de Kirlianfotografie hebben
we te maken met een electrisch
verschijnsel, namelijk de zoge
naamde 'streamers' veroorzaakt
door corona ontladingen. Van bij
zonder belang is hierbij de samen
stelling .van het dielectricum, het
deel dat zich bevindt tussen de
electrode en de fotografische emul
sie. Buiten dit hebben we ook te
maken met luchtionisatie terwijl er
verder nog een aantal andere oor
zaken zijn aan te voeren terwijl er
verder nog een aantal andere oor
zaken zijn aan te voeren die het
uiteindelijk resultaat kunnen beïn
vloeden. Onder meer vallen te
noemen;
a. de druk die bijvoorbeeld door
een vinger op de emulsie wordt
uitgeoefend.
b. is het object vochtig of droog?
c. zijn er chemische verontrei
nigingen, zoals bijv. zoutkristal
len?
d. is de gebruikte electrode goed
vlak, omdat er anders kleine
ruimten onder de film ontstaan.
Toch zijn dit zo maar een paar
opsommingen van het complexe
geheel dat Kirlianfotografie heet
Een zuiver fysische, en afgeronde
ontrafeling van deze nieuwe tech
niek is lang niet zo eenvoudig als zij
op het eerste gezicht lijkt.
De toekomst van de
Kirlianfotografie
In een niet al te verre toekomst is
het misschien mogelijk om aan de
hand van Kirlian-opnamen te zien
aan welke ziekte iemand lijdende is.
Er wordt in deze richting door tal
van instellingen in vele landen drif
tig geëxperimenteerd, en de eerste
resultaten zijn hoopgevend. Zo
wordt er in de V.S. gewerkt met een
groot t.v.-scherm waarop de vinger
toppen of de gehele hand zichtbaar
worden, en waar men de intensiteit
en hoeveelheid kleur en straling
zeer nauwkeurig kan meten, om er
zo achter te komen welke invloeden
het stralingspatroon- en ook de
kleuren doen veranderen. In
West-Duitsland onderzoekt men de
relatie Kirlianfotografie en het 'bio
logische licht'. Een ieder die wel
eens 's avonds de zee heeft zien
'lichten', of bij een wandeling door
de duinen het licht van glimwormen
heeft gezien weet wat met dit ver
schijnsel bedoeld wordt Deskundi
gen noemen het 'bio-luminiscentie'.
Recente onderzoekingen heb
ben aangetoond dat er zelfs pad
destoelen bestaan die in het donker
licht uitstralen, en in principe schijnt
ook de mens dat vermogen in zich
te hebben, omdat wij over dezelfde
stoffen in het lichaam beschikken
als waarover lichtgevende orga
nismen beschikken. En hier komt
dan nog even duidelijk de parapsy
chologie om de hoek kijken, want
wordt deze relatie aangetoond, dan
komen we een grote stap dichter bij
het menselijk aura Wetenschap
pers. niet-wetenschappers. parap
sychologen en vooral vak- en ama
teurfotografen kunnen meteen aan
de slag. en zij zullen ons ongetwij
feld binnekort gaan vertellen wat we
allemaal kunnen doen met deze
nieuwe, en fascinerende fotografiel
Het is ook heel goed mogelijk
Kirlianopnamen te maken van z g.
(dode) voorwerpen, zoals munten
bijvoorbeeld.
