Opgraving van nederzetting
der Caninefaten in beeld
Anne van der Waerden en
John Wortel exposeren bij DHV
BOEIENDE EN LEERZAME EXPOSITIE IN FLEHITE
DINSDAG 18 DECEMBER 1979
expositie
waarop tevens de recente grond-
verstoringen als molsgangen en sloot
jes zijn aangegeven
De kaart „Nederland in Kontakt met
de Romeinen" laat zien. dat de Bata
vieren tussen Rijn en Waal woonden in
de huidige Betuwe. De Cananefaten
woonden daar ten noordwesten van, in
het zuidhollandse kustgebied. Het ter
rein van de Cananefaten werd in het
westen begrensd door de Noordzee, in
het noorden door de Rijn, in het oosten
door een uitgestrekt veengebied, in het
zuiden door de Maasmonding.
In de Romeinse tijd bevonden zich in
Nederland drie soorten nederzettingen:
militaire, stedelijke en agrarische De
tentoonstelling laat een voorbeeld zien
van de legerplaats Valkenburg.
DE BULT
De ontwikkeling van de Rijswijkse
nederzetting vond plaats op een bult,
die zich nauwelijks meer dan 50 cen
timeter boven het omringende land kan
hebben verheven. Rond het begin van
onze jaartelling stond er op die zandrug
één huis.
Rond het jaar 60 was dat huis groter
geworden. Aan het eind van de 1ste
eeuw stond er een nog groter huis, en
ten zuidoosten verrees een tweede
hofstede. De huizen waren van hout
opgetrokken en verdeeld in een woon
ruimte en een stal. Tenslotte was er ook
een gemeenschapshuis aanwezig
Aan het eind van het jaar 150 stonden
er op de Bult drie hofcomplexen met
graanschuren en een tempel. In het
midden van de 3e eeuw werd de houten
tempel vervangen door een steenbouw
In een vitrine ziet u Romeinse dak
pannen en -vorsten, die werden gevon
den. huttenleem en tubuli verwar
mingsbuizen). Ook treft u er stukken
aan van de vloer en een plint van het
opussigninum. een verwarmd vertrek.
Er liggen vele gedateerde scherfvond
sten
Op de schotten in het midden wordt
het tempeltype getoond, met een over
dekte zuilengalerij verwantschap to
nend met het Maison Carrée in Nunes
Er zijn ook voorbeelden van de huisty
pen met de spiekers graanschuren)
met een verhoogde vloer tegen het on
gedierte en het vocht.
ROMANISATIE
In de periode van de Romanisatie
wordt het huistype van Rijswijk een
drieschepige boerderij met links de wo
ning en rechts de bedrijfsruimte Het
woonhuis wordt van steen gebouwd en
krijgt nevenvertrekken. De gebouwen
krijgen het karakter van de villa rustica.
het agrarische Romeinse bedrijf, waar
van tenminste het hoofdgebouw werd
opgetrokken uit steen en hout Nooit
werden de Rijswijkse huizen der Cana
nefaten echte galerijvilla's, omdat de
nederzetting voortijdig werd afgebro
ken.
Verrassend is, dat in Rijswijk bij de
Cananefaten diver sporen van steen-
bouw zijn gevonden, terwijl tot nu toe in
het westen van Romeins Nederland al
leen bekend was voor de militaire ves
tingen.
WANDSCHILDERING
In de benedenzaal van Flehite be
vindt zich ook de reconstructietekening
van een wandschildering, in Rijswijk
aangetroffen, alsmede de daarvan
aanwezige scherven. De dikte van het
materiaal is. ongeveer 2 centimer in
laagjes kalk met zand gemengd De bo
venste laag is van goede kwaliteit. Het
patroon van de wandschildering is een
oneindig herhalend motief, dat ver
wantschap toont met wat gevonden is in
Pompej, en bij ons in Nijmegen.
In de bovenzaal van het museum treft
u een reconstructie aan van de fauna en
flora uit die tijd aan de hand van het
gevonden bot materiaal en de pollen
methode
In Rijswijk vond men veel slachtafval.
De botten zijn afkomstig van gedomes
ticeerde dieren Paarden, schapen,
geiten Ook hoornloos vee. Aan boom-
en plantengroei trof men er de eik, de
els. de hazelaar, grassen, de pijnboom,
de berk en diverse graansoorten
GRAFSTEEN VAN
ADJVTOR DE CANANE-
FAAT IN ALGERIJE
De Cananefaten blijken de status van
bondgenoot der Romeinen te hebben.
Ze waren vrijgesteld van belasting,
maar moesten de Romeinen wel hulp
troepen leveren De grafsteen van
Adjvtor de Cananefaat is in Algerije ge
vonden!
Na terugkeer uit hun diensttijd kregen
de Cananefaten een diploma. In een
vitrine ziet u zo'n bronzen plaatje, dat de
Cananefaat het Romeins burgerrecht
gaf.
VIER SKELETTEN
In Rijswijk zijn vier skeletten aange-
Bob Krone op de ekspositiefolder
zegt vormen de glasobjekten van de
ze tentoonstelling een concept, dat
gericht is op grotere toepassingen
zoals glasramen, doorkijkmuren,
ruimtedoorbrekende of andere aan
gepaste objekten. Uitgangspunten
zijn daarbij het onderzoek naar en
gebruik maken van de specifieke
optische werking van glas. Breking,
weerspiegeling en dóórlating van
licht. Bij gekleurd glas: gekleurd
licht. Bij de vrije objekten is het uit
gangspunt het werken met de kubus.
In de kubus kan, al wordt slechts met
rechte glasplaten gewerkt, veel ge
beuren.
In 1976 vervaardigde Anne van der
Waerden een drie meter hoge afge
knotte blauw glazen pyramide, die in
Jutphaas kwam te staan. Door de
schuine stand van de platen wordt
de lucht weerspiegeld. De wol
kenvelden bewegen zich doorlopend
door het objekt heen.
Dit hooggestemde werk is te zien
bij DHV: dagelijks van 9.00 tot 16.00
uur - uitgezonderd op de maanda
gen 24 en 31 december. Op de zon
dagen 9, 16, 23 en 30 december van
14.00 tot 17.00 uur.
AMERSFOORT - Bij DHV Raadge
vend Ingenieursburo BV aan de Laan
1914 nr. 35 is tot en met woensdag 2
januari een bizonder mooie eksposi-
tie te zien. Anne van der Waerden
toont er haar keramische vormen en
glasobjekten. John Wortel partici
peert met olieverfschilderijen en le
deren panelen.
JOHN WORTEL
John Wortel werd in 1941 in Laren
geboren, en bezocht de Rijksakade-
mie voor Beeldende Kunsten in Am
sterdam. Sinds 1972 woont hij in
Vianen, waar hij samen met zijn
vrouw Anne van der Waerden huis-
eksposities organiseert.
John Wortel is een puur en ar
tistiek talent. Hij gaat zijn eigen gang,
en heeft zijn eigen schilderkundige
opvattingen. Hij is wars van richtin
gen, mode-stromingen, en van dat
gene waar een eventueel koop po
tentieel publiek aan toe is.
Enige tijd geleden schilderde hij
brokken verontmenselijkte ar-
chitektuur, landschappen van gran
dioze stukken steen, havenkades en
dokken. Waren deze robuuste on
derwerpen op zichzelf al tekenend
voor de monumentaliteit van John
Wortels aanpak, zijn neiging tot
vormvereenvoudiging en abstrahe
ring werd er door ontwikkeld.
Ziende dat de waarneembare ob
jekten een wereld vormen, die voor
velen geen mogelijkheden meer kan
bieden, gooide hij alle overbodige
ballast overboord. En zocht het in de
dingen échter de dingen. Opbouw,
afgang, verschuiving, ritme, even
wicht, symmetrie, verdichting, ver
vaging.
Het is geen spel met lijnen en vlak
ken, dat hij speelt. Het is in een ver
stilde bezinning zoeken naar moge
lijkheden om kleuren gevoelens en
abstrakte begrippen te laten uitdruk
ken.
Zijn met spaarzaam opgebrachte
verf gekomponeerde doeken zijn
geheel uit kleur opgebouwd. Stro
ken, schotten kleur, die zich in één
boeiende blauwe of aardbruine tint
naar het midden of naar de zijkanten
toe verdichten of verruimen.
Er is één doek, in blauwen opge
zet, dat voor mij de absolute kroon
spant. Op dat doek - het hangt ge
heel links op de grote panelenwand
die door Bob Krone is aangebracht -
bevindt zich, behalve de opbouw
vanuit de zijkanten, in het midden
een verdieping of verruiming naar de
achterzijde toe. Een doek dat per-
spektieven begint te bieden. Het on
geziene, het onzichtbare, het on
grijpbare begint vorm te krijgen.
ANNE VAN DER WAERDEN
troffen, twee in hurkhouding en twee op
de buik liggend. Er werd geen grafveld
aangetroffen Het begraven in de buurt
van huizen werpt vragen op.
AARDEWERK
Er ontstaat dóórzicht. Als in de
schitterende glasobjekten van
Johns vrouw, de keramiste Anne van
der Waerden. Die zich ook afkeert
van de poverheden, die deze sa
menleving weet aan te reiken.
Zij hanteert voor haar keramisch
werk broze glazuren in ijle tinten. Zij
geeft haar keramiek tempelachtige
vormen, die alle uiterlijke opsier
schuwen. Het komt aan op de in
houd, op het innerlijke. Het is de ziel,
die essentie bezit.
Van de monumentale keramische
mastabavormen met hier en daar een
spleet, alsof het indiskreet zou zijn
een buitenstaander een blik te gun
nen in het inwendige, is Anne van der
Waerden gekomen tot glazen ob
jekten, die toestaan, dat de toe
schouwer mééziet. In rood en groen
bouwt Anne van der Waerden glazen
wanden en kubussen, die zij in elkaar
zet, en naar een kern toe laat lopen.
In blauw glas laat zij de elementen
van groot naar klein lopen. In het
zwarte glas is er naar het eind toe een
doorgang, een perspektief dat een
uitweg biedt.
Zoals het begeleidende woord van
Leren paneel van John Wortel.
Van 1967 tot 1969 werd door de
Rijksdienst voor het Oudheidkundig
Bodemonderzoek in de Plaspoelpolder
nabij Rijswijk een nederzetting opge
graven. Deze nederzetting dateert van
rond de Romeinse tijd, en de bewoners
ervan waren de Cananefaten.
Er is een complete inheemse woon
kern aangetroffen daar bij Rijswijk. Niet
al te ver van de grens van het Romeinse
Rijk en eigenlijk vlak bij Voorburg (Fo
rum Hadriana). Deze inheemse woon
kern der Cananefaten onderging ge
leidelijk aan romanisatie. als de neder
zettingen van vele volkeren uit die tijd.
De moeilijkheden in het Romeinse
Rijk, en vermoedelijk de verslechtering
van de klimatologische omstandighe
den deden de volkeren de kern voort
ijdig verlaten. Pas in de middeleeuwen
werd de nederzetting weer enige tijd
bewoond.
GRONDSPOREN
In Museum Flehite ziet u de metho
den en de techniek van de opgraving
zeer duidelijk uiteengezet Vrij brede
sleuven grond werden met behulp van
graafmachines verwijderd. Daarna
werd het bodemvlak met een schop
schoongeschaafd. zodat de grond
sporen zichtbaar werden Grondsporen
zijn verkleuringen in de grond, die het
zichtbaar bewijs vormen van de aan
wezigheid van menseo. dieren, plan
ten
Daarna kwam de fase van het ver
zamelen van scherven en voorwerpen.
In Museum Flehite hangt een prach
tige veldtekening in kleur van de paal
gaten. de afvalkuilen en de greppels.
Werk van Anne van der Waerden.
I
AMERSFOORT - Toen ik de ten-
toonstelling „Een nederzetting van
I Cananefaten" in Museum Flehite
n had gezien, kreeg ik het gevoel dat ik
erg veel dichter tot dat volk gekomen
I was. En dat ik die mensen een beetje
was gaan kennen.
Misschien ook komt dat doordat ik
waarschijnlijk meer affiniteit tot dat ou
de volk heb dan de doorsnee bezoeker
van de tentoonstelling Toen ik in mijn
schooljaren lid was van de historische
club ..Nova Zembla" zong ik uit volle
borst de zin uit het clublied „Batavie
ren. Kaninefaten worden in ons hoofd
gestopt, Hoeken en ook Kabeljauwen
i worden er vlijtig ingepropt." De Bata
vieren. Hoeken en Kabeljauwen, daar
j hoorde je wel over. Maar die Kaninefa-
1 ten, daar vertelde geen mens je van. En
nu dan éindelijk. En dan blijken ze al die
jaren ook nog fout betiteld te zijn ge-
weest!
Het aardewerk uit die tijd, zo laten
diverse vitrines in de bovenzaal zien is
te verdelen in Romeins. Gallo-Romeins 1
en inheems aardewerk Er zijn scher
ven van de terra si gillata, het -•
roodbruine glanzende aardewerk, dat
op de draaischijf of in vormschotels
werd vervaardigd. En er zijn scherven
van de terra nigra, het aardewerk in
blauwgrijze kJeur. Het inheemse aar
dewerk werd niet op de draaischijf ge- 1
maakt, en is ook minder hard gebakken.
In de bovenzaal ziet u een tufstenen
askist van de Cananefaten. waarin de
urn met de as van crematieresten kon
worden geplaatst.
Tenslotte geeft de tentoonstelling in
één der vitrines een aardig beeld van
het dagelijks leven der Cananefaten. Er
is informatiemateriaal over de bereiding
van hun eten. over hun kleding, hun
arbeid, hun ontspanning. Er zijn maai
en slijpstenen, armbanden, een satyr- I
kopje te zien
Bij de uitgang van de bovenzaal zijn
de vondsten uit de middeleeuwen sa
mengebracht
De tentoontelling „Een neder
zetting van Cananefaten en opgra
ving te Rijswijk in Museum Flehite
is te zien dagelijks van 10.00 tot 17.00
uur. Op zaterdag en zondag van
14.00 tot 17.00 uur.
Anco Mali 1
