NIET IEDER
KARRESPOOR
WAS HESSENWEG
Het liefdespaar i
van de
eeuw
OORSPRONG WEGEN IN DEZE STREEK ONDUIDELIJK
KfD3°
DINSDAG 2 SEPTEMBER 1980
g||j|
j AMERSFOORT-Terwijl nu de
Nederlanders de vrachtvaar-
|ers van Europa worden ge-
joemd, Nederlandse vervoer-
jers met hun grote vrachtwa
gens heel Europa doorkruisen,
ladden onze landgenoten van
[nkele honderden jaren terug
huwelijks interesse voor het
[rachtvervoer over land. Mis-
Ichien is dat te wijten aan de
jgging van ons land aan de kust
ten het Europese kontinent,
plsschien ook aan het feit, dat
inze voorouders vooral koop-
jeden waren, die het vervoer
an de produkten overlieten aan
)e beroepsvervoerders van
|oen. Het zou ook kunnen zijn,
jat de - in vergelijking tot bijv.
heden als Gent en Brugge - late
)ntwlkkeling van Noord-Ne-
jerland de handel bij ons een
tade heeft overgeslagen. Blijft
ichter het gegeven, dat de
teevaart wel, het vervoer over
énd niet de belangstelling had.
Dnze voorouders voeren met
tun scheepjes over de Noord
en Oostzee om bijv. in Rusland
jn Estland produkten te kopen,
jeten het aan anderen over die
ïrodukten over land te vervoe-
de weg Arnhem-Nijmegen wordt
verbeterd
Met het verval van Antwerpen,
de opkomst van Amsterdam en de
verovering van Deventer in 1591
komt een nieuwe route in gebruik,
die over Goor en langs Enschede
naar Münster en Paderborn leidt.
Van Deventer worden de waren
per schip naar Amsterdam ge
bracht. De vrachtprijs van Nürn-
berg naar Deventer is per schip
pond - ongeveer 150 kg - omtrent
6 rijksdaalders, de retourvracht
wat minder .omdat de fuerlude
niet geerne zonder tracht wedder
na huis reysen
karren, van en naar Uuitschland
gaande, neemen hunnen weg
door Doesburg." Het Huis te Dee-
len ..wordt tegenwoordig tot eene
Herberg gebruikt. De Hessenkar-
ren pleisteren er gewoonlijk".
Voorthuizen ,,is de algemeene
pleisterplaats voor de Hes-
senkarren en wagens." Aan Ter-
schuur is een tol alwaar de Hes
sen- en andere karren een zwij
gende tol betaalen moeten." Dus:
(Bocholt) - Gendringen -
Doesburg - Deelen - Voorthuizen
- Terschuur - (Amersfoort).
Het betekent dat van Doesburg
een hessenweg" naar Amers
foort geleid moet hebben.
VENC8SUCCE
AMEKSFOCRT
ARNHEM
NA 1605:
HESSENWEG NAAR
AMERSFOORT
NIET ELK KARRESPOOR
EEN HESSENWEG
We hebben deze beschrijvingen
geciteerd om de stelling van de
heer Fockema Andreae te onder
schrijven, dat men vooral in de 18e
eeuw de benaming hessenweg te
pas en te onpas is gaan gebruiken,
min of meer elke handelsroute
over de Veluwe de naam Hes
senweg is gaan geven. Nu moet
daarbij worden bedacht, dat er bijv.
een weg van Harderwijk over Er-
melo - door het Speulderbos -
Garderen, Otterlo en Oud Reemst
naar Arnhem was, die aansluiting
gaf op de handelsroutes naar
Emmerik en Keulen Nog in 1918
schrijft de bekende folkloristische
publicist D.J van derVen: ..Langs
dezen Hessenweg vervoerden de
Harderwijkse visschers het
Zuiderzeebanket. Dit was de voor-
naamRtft verkeersroute dwars
over de hooge Veluwe, van de
Frankische tijden tot het begin der
vorige eeuw." Maar elk karrespoor
was nog geen hessenweg. Behal
ve het feit dat de ligging van de
echte hessenwegen vrij goed be
kend is. hadden ze een speciaal
kenmerk, de breedte van het
spoor
Al spoedig echter wordt de route
verlegd. Als in 1605 bij Doesburg
een schipbrug over de IJssel wordt
gelegd, kiezen de hessenwagens
hun route over de Veluwe naar
Amersfoort. Hoewel de Amers-
foortse gegevens bijzonder
schaars zijn blijkt uit bijv studies
over de Amsterdamse koophan
del, dat Amersfoort jarenlang de
overslagplaats is geweest De
voerlieden blijven met hun karren
en wagens veelal te Amersfoort,
.alwaar zij met hun paarden
goedkoper teren kunnen", het ver
voer tussen Amersfoort en Am
sterdam geschiedt over het water,
per beurtschipper
I Het is opvallend, dat aan het
ontstaan en de uitbouw van de
wegen in ons land geen uitvoerige
Itudies zijn besteed, dat we eigen-
Ijk geen idee hebben hoe de we
gen in ons land zijn ontstaan Toen
we ons, naar aanleiding van de
ppening van de wandelweg tussen
lad Harzburg en Amersfoort wil
len oriënteren over de hessenwe-
en bleek, dat daarover maar bij
onder weinig bekend is, dat bijv
fbeeldingen van hessenkarren en
lessen wagens ontbreken. Wie
>ns daaraan zou kunnen helpen -
>ok museum Flehite is erin
jeïnteresseerd - neme kontakt
net ons op'
Hessenwegen in Nederland omstreeks 1850.
onderhoud enz. nauwelijks iets
voorstellen. En toch zijn er han
delsroutes, zoals bijv. van Har
derwijk naar Emmerik en Keulen,
alhoewel vóór 1600 het vervoer
vanuit Duitsland naar de kust zich
vooral richt op Antwerpen, toen het
handelscentrum in de Nederlan
den, dat echter na 1585 die positie
kwijt raakt als gevolg van de oor
logshandelingen Eerst worden
Hamburg en Emden. later Am
sterdam het eindpunt van de han
delsroute, die in Leipzig, met zij-
verbindingen naar Lübeck en
Augsburg, begint.
Het vervoer op die han
delsroutes is in handen van spe
ciale vrachtrijders, ..wagenaars"
zoals men ze hier noemt. In Duits
land spreekt men van „fracht-
bauern".
HEEFT HET WOORD
„HEES" BETEKENIS?
EEN OOGGETUIGE-VER
SLAG
De wegen in ons land zullen in
eerste instantie paden geweest
zijn, die van boerderij tot boerderij,
van nederzetting tot nederzetting
liepen, naarmate de bevolking
toenam en intensiever kontakt met
elkaar nodig had. breder werden
Het lijkt nauwelijks aannemelijk,
dat men zich intensief bezighield
met die wegen, hoewel natuurlijk
anderzijds de machthebbers over
een bepaald gebied wel belang
hadden bij verbindingen tussen de
diverse nederzettingen, die onder
hun jurisdiktie vielen Naarmate de
leenheren meer macht over hun
gebied kregen zullen zij de horigen
hebben gedwongen wegen aan te
leggen en te onderhouden, wegen,
die vaak van tollen werden voor
zien, zo nog geld opbrachten ook,
maar die tevens dienden voor een
bepaalde kontróle op het vervoer.
Het is bepaald intrigerend zich in
het verleden van de wegen in ons
land en in het bijzonder die rond
Amersfoort te verdiepen, waarbij
onze stadshistorieschrijver uit
1760, Abraham van Bemmel, als
hij de aanleg van Utrechtseweg
noemt, ook schrijft over de oude
Utrechtseweg, ,,waar van noch
aan den Berg een overblijfzel is, en
die over Hees achter 't Huis ter
Heiden, heenliep."
Toch dus weer het woord hees,,
soms verbasterd tot hees, ees of
eest, waarvan wordt beweerd dat
ze steeds 22 km uit elkaar liggen
en een religieuse betekenis zou
den hebben Het komt ons voor,
dat we te ver gaan als we dit spoor
zouden volgen, vooral ook omdat
het verkeer te land in het verleden
ongetwijfeld meer benadrukt was
geworden dan nu uit de historische
gegevens blijkt. Men heeft in onze
streken -
veel meer de nadruk gelegd op het
verkeer via de waterwegen, zeker
in de Middeleeuwen.
De oorsprong van de wegen in
onze streken blijft dus een on
duidelijke, en we moeten ons van
de wegen in de Middeleeuwen qua
In 1683 wordt op de nieuwe
Veerkay ,,een zeer grote en kost
bare kraan gemaakt tot lossing der
zware goederen van en op de
Hessische wagens en karren als
anders".
Maar kennelijk is dan de grote
tijd van de hessenwagens al voor
bij want in 1717 wordt die kraan
weer afgebroken en verkocht
Ruwweg lijkt de 17e eeuw de pe
riode, waarin Amersfoort een rol
heeft gespeeld in het hessenver-
keer Zp s in 1613 aan wacht
meester Jan Bodé vergunning
verleend om op het Paardekerkhof
HOE WAS DE ONTWIKKE
LING VAN DE WEGEN
De ontwikkeling van de wegen,
yan het vervoer, moet samenhan
gen met de groei van de steden.
Heel globaal gezegd zijn in onze
.treken sinds het begin van de
aartelling nederzettingen ont-
ïtaan. meestal in de buurt van ri
vieren, waarvan de bewoners zich
)ezighielden met landbouw, in
serste instantie voor eigen be-
ïoefte.
Binnen die nederzettingen ko
nen op een bepaald ogenblik
nensen, die voor anderen potten
gaan bakken, stof gaan weven,
enz. die eigenlijk ambachtslieden
worden
Eerst ruilen ze hun produkten
tegen landbouwprodukten, naar
mate er geld in omloop komt ont
staat de echte handel, ook tussen
de nederzettingen - steden - on
derling De kooplieden zelf ver
voeren hun produkten in min of
Imeer primitieve wagens, trekken -
veelal in groepen om zich beter te
weer te kunnen stellen tegen over
vallen - over de spaarzame we
gen Wegen die soms al sinds de
Romeinse tijd bestaan - de
heirbanen-, onder Karei de Grote
en zijn opvolgers wat worden uit
gebreid, soms nauwelijks die
naam verdienen Toch heet in de
Graafschap een gedeelte van de
weg tussen Aalten en Zelhem nog
altijd Romienendiek (Romeinen-
Het wordt karakteristiek gezegd
op een Groningse gevelsteen:
,,Die wèl de weg bespoort, en rijdt
langs 's Heren wegen, die rijdt
blijmoedig voort. God laat hem
nooit verlegen."
Die wel de weq bespoort, daar
moet de aandacht op gevestigd,
want de sporen in de zandwegen
waren toen van belang ,,Op de
onverharde weg is het volgen van
een goed ingereden spoor van
overwegend belang: en dit is
slechts mogelijk bij een over
eenstemmende wielafstand en
(liefst ook) velgbreedte."
De hessenwagens - en ook een
deel van de hessenkarren, de
tweewielige voertuigen dus - had
den een, naar Nederlandse maat
staven, exceptionele aslengte:
een breed spoor, reden waarom
bijvoorbeeld in de Zwolse wagen
ordonnantie van 1700 onder
scheid wordt gemaakt, wat ta
riefstelling betreft, tussen de
„grote hessenwagens" en de
„kleine wagen op smal spoor, of
karren".
En in 1783 gebiedt de magis
traat van Arnhem aan de „Hesse
voerlieden en anderen die wijd
spoor gebruiken" om geen andere
weg te volgen dan die welke tus
sen de Amsterdamse en Har-
derwijkerweg speciaal is aange
legd
Het verhaal van de hessenwe
gen is een verhaal apart, en voor
degene die zich enn verdiept, intri
gerend We weten er zo weinig
van, terwijl hier toch een belangrijk
facet schuilt van de geschiedenis
van het vrachtverkeer, van ons
wegenstelsel.
Zonder
boterbriefje,
toch onaf
scheidelijk.
Gemaakt om
elkaar aan te
vullen.
De Hessenweg in het centrum van Achterveld.
buiten de Kamppoort „een Huizin-
ge tot gerief van de Passagiers" te
bouwen, terwijl in 1618 de Veerkay
geheel wordt bestraat en op 5 ok
tober 1642 de regeerders beslui
ten „(vermits van tijd tottijd, en hoe
langer hoe meerder getrek der zo
genaamde Hessen-karren en wa
gens. tusschen deze Stad en Bar-
neveld voorviel), dat de tweede
Steeg, aan de hoge weg in de Vrij
heid dezer Stad, mede onder de
Schouwe zoude getogen worden,
en dezelve weg alzulks gerepa
reerd en onderhouden worden bij
de Stad voor de eene helfte. en
voor de andere helfte bij de
Geërfdens ten wederzijden."
FRACHTBAUERN
Volgens de heer S.J. Fockema
Andreae. die in 1957 een studie
over de Hessenwegen publiceer
de, komen ze vooral uit de graaf
schappen Bentheim (Lingen),
Hoya (Syke) en Hessen (Wald
kappel). Vooral dat Waldkappel is
een voornaam kruispunt geweest
van de toenmalige handelroutes
en de Hessen, zoals men de
frachtbauern algemeen ging noe
men. hebben van de geografische
ligging van Waldkappel dankbaar
gebruik gemaakt om hun positie in
het vrachtverkeer te verstevigen
Van Waldkappel leiden twee
wegen naar Antwerpen, één via
Marburg en Keulen, de ander via
Paderborn. Wezel en Grave Het is
typerend, dat de stedelijke over
heden in het midden van de 16e
eeuw het belang van die han
delsroutes duidelijk qaan onder
kennen. Zo overweegt men in Gra
ve de bouw van een vaste brug
over de Maas en zijn de autoritei
ten in Arnhem - 1570 - hoopvol
gestemd over de kans „de pas-
sagie van de Heesensche wagens
op deze stadt van Antwerpen ende
andere coopmanschappen" in de
richting van Arnhem te trekken als
kj Robuuste jeans
en zachte cord.
I Om zo'n paar
kan je niet
I heen. Moet je
1 ook hebben.
1 Onze winkel
hangt vol jeans
en cord in de
/nieuwe model
len, kleuren
en van heel veel
merken. Kom
kennismaken, je
mag op jeans of
cord, en beiden
I vallen.'n Jeans
en cord broek al
v.a. m pa
EEN KWARTIER BREED
Uit de Amsterdamse gegevens
blijkt, dat het vervoer ook wel via
Zwolle gaat. en dat 's winters als
het water dicht ligt en de wegen
hard zijn de hessenkarren wel tot
in Amsterdam komen, maar dat
Amersfoort een belangrijke
schakel is in het verkeer naar
Keulen, Frankfort, Nürnberg en
Leipzig, in het bijzonder voor de
Messen van Leipzig en Frankfort.
Terwijl enerzijds over hes
senwegen wordt gepraat en over
de lengte, doen andere gegevens,
zoals de klacht van de eigenaren
van het Reemsterbos en van Oud-
Reemst bij de Staten van Gelder
land vermoeden, dat de Hes
senweg zeker op de harde Veluwe
grond meer een route dan een
spoor is geweest Er wordt ge
sproken over karresporen, die
soms wel een kwartier in de
breedte naast elkaar liggen, over
de schade, die door de hes
senkarren aan de landerijen wordt
De Brouwerij 4
Hamershof
Leusden.
De ligging daarvan kan worden
afgeleid uit beschrijvingen uit
1741Door Gendringen loopt een
gemeene weg. voor de Hessen
karren, postwagens enz." ..Veele
Hoofdrouten van handelsvervoer over Hessenwegen van en
"aar ons land.
