illll
Van boekrol tot paperback
UITEINDELIJK
DECEMBER 1980 J."
Doekbinders. Dan valt het touw
binnen de rug. Ik doe dat nooit. Je
vernielt op den duur het boek er
mee Kijk maar. Papier is een le
vende substantie. Daar moet je re
kening mee houden." Zelf gebruikt
hij liever geen touw als hij iets in
bindt. Wel linnen banden. Behal
ve natuurlijk bij het restaureren
Daarbij gebruik je zoveel mogelijk
de originele materialen."
SANSKRIET
Voor een aardige anekdote is de
heer Van Dungen eigenlijk niet te
vinden. Hij gaat waarschijnlijk van
de gedachte uit. dat er niets bij
zonders is aan het werk wat hij
doet. Na enig nadenken herinnert
hij zich toch een bijzonder voorval
..Maar dat gaat eigenlijk over m'n
werk zelf. niet over anderen. Het is
jaren geleden gebeurd Natuurlijk
lees je veel als je met boeken om
gaat en je weet heel wat over de
geschiedenis van je werk. Hoe het
boekbinden is ontstaan en dat één
van de oudste bindmethodes in het
oude Indië werd ontwikkeld
Hun taal was het Sanskriet en
hoewel ik in de loop der jaren al
heel wat verschillende talen onder
ogen had gehad, nog geen Sans
kriet Werd er een beetje nieuws
gierig naar Totdat ik op een gege
ven moment een opdracht kreeg
om een boek te restaureren: een
boek in Sanskriet geschreven, met
de vertaling in het Engels op de
tegenoverliggende pagina. Nog
geen half jaar later kreeg ik een
andere opdracht. Ik was stom
verbaasd Het was opnieuw een
boek in Sanskriet, met nu de Duit
se vertaling er naast!"
Moeilijke opdrachten? De heer
Van Dungen grijnst nu. ,,lk heb één
keer een opdracht aangeno
men De fotograaf komt bin
nen. ,,Geen foto van mij hoor,"
zegt hij ten overvloede.
,,Waar was ik? Oh ja, ik kreeg
een klant en die vroeg me of ik een
boekenset van twaalf in het leer
gebonden boeken kon restaure
ren. De kneep was helemaal ver
gaan. Toen wist ik nog niet wat ik
nu weet en ik zei heel overmoedig:
ja hoor, dat doe ik wel even. Nou,
dat heb ik geweten. Ik heb er wel
op zitten zweten! Je moest het leer
van de band gooien en daarna
helemaal schoonkrabben Dat had
ik nooit eerder gedaanHij pakt
een stukje leer en laat ons zien hoe
dat in zijn werk gaat.
Voor de foto's pakt hij de Oude
Statenbijbel. Liefdevol. Wijst op
het goud. ..Kijk, vakwerk. Echt
bladgoud Gaat er niet af. Tegen
woordig moet je je adem inhouden
anders heb je het weggeblazen
voordat je het weet
Tot slot demonstreert hij het
boekbinden. De fotograaf heeft
moeite om hem bij te houden.
..Een kookboekje uit 1900." zegt
hij, „moet een nieuwe band om."
In een razendsnel tempo meet hij
de omvang, snijdt het bordpapier.
Boekbinderij anno 1806. Ontleend aan: ,,de boekbinder of volledige beschrijving van al hetgene tot
deze konst betrekking heeft' door Hendrik de Haas, uitgave 1806.
het linnen en de rug. De antieke
kwast uit de verweerde lijmpot
komt tot leven in de verweerde
handen van de boekbinder. ..Let
eens eventjes op m'n handen". Die
manipuleren de kwast, draaien
hem op een speciale manier ..Dat
is ook zo n oud trucje. Door steeds
de kwast te draaien blijft de lijm-
laag konstant. En in gelijke mate
van de kwast afkomen."
Drie minuten later is de band
klaar. De rest moet later nog. maar
dan zijn wij al vertrokken.
Boekbinder Van Dungen is be
scheiden als wij zeggen bewonde
ring te hebben voor dit oude am
bacht. Maar zijn ogen spreken an
dere taal. En we denken aan wat
hij eerder die middag zei: ,.Met dit
werk laatje iets achter waar je trots
op bent."
Als we afscheid hebben ge
nomen, horen we buiten de
naaimachine ratelen. Katern na
katern gebonden tot boekblok.
Maar ook dat moet gebeuren.
Want de grote machinale bin
derijen hebben daér geen tijd
meer voor. Zulke kleine oplagen
zijn te duur geworden. En die
gedachte is misschien toch nog
hoopvol voor de toekomst van
de zelfstandige handboek
binder, zoals de heer Van Dun
gen. Met zijn kleine atelier vol
hand-aangedreven, energiebe
sparende machines
Literatuur en handleidingen:
Boeken in Nederland, vijf
honderd jaar schrijven, drukken
en uitgeven Uitgave Grafisch Ne
derland 1979.
Het boekbindboek, Jan Kiel en
Ruud Lóbler Uitgave Cantecleer.
1979. De Bilt
Verzamelen is ook een kunst,
Onsterfelijkheid in oude boeken,
door Jacques den Haan. 1971.
Uitgave: Orbit. Amsterdam.
De ontwikkeling van het
boek door de eeuwen heen,
van de vroegste historie tot
nu, zou een heel erg boeiend
boek kunnen vormen. Dat is
hier niet de bedoeling. Wij
beperken ons tot een be
knopte geschiedenis en zij,
die er méér van willen weten,
kunnen In de (grotere) bi
bliotheken en de
universiteitsbibliotheken
terecht voor gespecialiseer
de boeken over dit onder
werp. De lange geschiedenis
van het boek is erg interes
sant. Het is tevens het le
vensverhaal van de schrij
vende mens, wiens eerste
tekeningen nu nog bewon
dering wekken van hen, die
de grotten van Lascaux, Font
de Gaume, Miramara en an
dere heeft bezocht en onder
zocht.
Al in de vroegste tijden had
de mens de behoefte aan
schrijven. Het meest bekend
zijn de papyrus-rollen gewor
den. die met name in Egypte
werden ontwikkeld. Voor het
vastleggen van de geschiede
nis van het volk. de heilige ri
tuelen van de staats
godsdienst, hadden de Egypti
sche priesters materiaal nodig.
Naast de hieroglyphen op de
muren van hun tempels en py-
ramiden werd daan/oor payrus
gebruikt, een plant, waarvan de
taaie, vezelachtige stengels
werden geplet en bewerkt met
een lijmachtige substantie tot
lange stokken, die aan elkaar
werden geplakt.
Andere methoden gebruik
ten de priesters in het oude In
dia Daar werden gedroogde
palmbladeren bewerkt om er
op te kunnen schrijven en de
bladeren vol Sanskriet werden
daarna keurig aan elkaar gere
gen tot een bundel. Volgens de
geschiedkundigen wellicht de
eerste vorm van het boek.
hoewel ook de oude Chinezen
een behoorlijke ontwikkeling op
dit gebied hadden In een nau
welijks latere periode kende
men in China en Japan het pa
pier (in Europa pas in de veer
tiende eeuw) dat in lange stro
ken aan elkaar werd geplakt en
onder meer werd bedrukt
met houtsneden. De vellen
werden eveneens gebonden
tot een bundeltje en dit
..boekblok" kreeg een zijden
omslag. Met de uitvinding van
het perkament in Klein-Azië
(Pergamum), ongeveer 300
jaar voor Christus werd een be
hoorlijke stap voorwaarts ge
daan. Deze vernuftig gepre
pareerde geiten- en schapen
huiden leverden prima schrijf
materiaal op. Eeuwen achter
een werd louter en alleen op
perkament geschreven. Een.
zoals nu blijkt, een zeer
houdbaar materiaal
Het waren de monniken in de
vroege Middeleeuwen, die in
Europa de kunst van het
boekbinden ontwikkelden. Lo
gisch eigenlijk, want het waren
de monniken in de kloosters,
die de schrijfkunst machtig
waren en daardoor de behoefte
kregen om de losse vellen per
kament te bundelen Het
boekbinden werd in de kloos
ters (evenals het schrijven) een
ware kunst en wie nu in de om
vangrijke bibliotheken van
grote musea komt, kan niet an
ders dan vol bewondering deze
kunstwerken bekijken. De
Grenville Library en de Kings
Library van het British Museum
bijvoorbeeld, is een waar el
dorado voor de liefhebbers van
oude boeken. En dan hebben
we het niet eens over de ge
heime bibliotheek van het Vati-
caan
In de tijd der Middeleeuwen
en ver daarna waren de boeken
voorbehouden aan de geeste
lijkheid en de adel. Zij immers
konden zich de kostbare, met
de hand gemaakte boeken ver
oorloven Of de boeken ook
werden gelezen, is een twee
de. Ook toen maakte men zich
reeds schuldig aan snobisme,
zoals uit de geschiedenis
boeken maar al te vaak duide
lijk wordt.
De uitvinding van de
boekdrukkunst was een
nieuwe stap in de richting van
ons moderne boek. Voor de
boekbinders ontstond een
nieuwe periode, doordat de
óplagen nu logischerwijze
groter werden Men was niet
langer gebonden aan de kunst
zinnige schrijverij van de mon
niken. die soms een half leven
of langer over een boek deden
Naast de geestelijkheid en de
adel was inmiddels een derde
stroming ontstaan: die van de
geleerden, schrijvers en intel
lectuelen. Ook zij ontdekten het
boek. Met name in de gouden
eeuw bereikte het boekbinden
een nieuwe hoogte. Mensen
als de Amsterdamse boekbin
der Albert Magnus waren ware
kunstenaars, die (nu uiterst
kostbare) boekbanden schie
pen
In de loop der eeuwen ont
stonden natuurlijk verschillen
de bindwijzen, waarvan twee
belangrijke stromingen de
overhand kregen: de Franse en
de Duitse band.
Het boekbinden werd een
uiterst kunstzinnig ambacht
met uiteraard eigen gilden Pas
bij de intrede van het Indus
triële Tijdperk ging het berg
afwaarts met de handboek
binderij. Zoals in vrijwel alle
ambachtstakken het geval is
geweest, namen de machines
langzaam maar zeker het werk
van de handen over. Ook dan
nog zijn de oplagen niet zo
groot, want het gewone volk
had wel wat anders te doen dan
lezen. Zij moesten hard werken
voor hun levensonderhoud van
's morgens vroeg tot 's avonds
laat.
Nu - in onze tijd - met de
massaproduktie van boeken,
niet alleen meer in gebonden
exemplaren, maar ook in pa
perback (dat is een boek in slap
omslag met gelijmde rug zon
der genaaide katernen), zijn de
echte handboekbinders zeld
zaam geworden. Verschillende
drukkerijen, die aanvankelijk
nog een eigen boekbinderij
hadden, zijn langzaam aan
overgegaan op het uitbesteden
van dit werk aan gespeciali
seerde bedrijven.
En - met de komst van de
boeken-industrie - is de kwali
teit logischerwijze ook achteruit
gegaan. Volautomatische
bindwijzen zijn gericht op pro-
duktie. niet in de eerste plaats
op duurzaamheid. Het boek is
(bijna) een weggóoi-produkt
geworden.
Alleen de duurdere boeken
worden nog met een hard om
slag gemaakt. Maar alweer
geldt hier: de huidige kostbare
boekwerken zijn vrijwel niet
betaalbaar voor de doorsnee
lezer.
De belangstelling voor het
boekbinden is de laatste vijf
jaar toegenomen. Vooral als
een soort vrije tijdsbesteding
worden verschillende cur
sussen gegeven. Het is de
vraag of hieruit nieuwe
handboekbinders zullen
ontstaan. Dat met name de
grafische scholen in Neder
land (zoals in Amsterdam,
Utrecht en Wassenaar) jaar
lijks drukbezochte (avond-)
cursussen verzorgen, is een
hoopvol gegeven. Misschien
is er toch nog een (nieuwe)
toekomst weggelegd voor
het handboekbinden. Als
antwoord op onze technolo
gische beschaving vol
zoemende computers, die
alleen maar in staat zijn
prints te maken in kille com
putertaal.
V.
L. Guicciardini: Descritione di tutti i Paesi Bassi. Chr. Planbjn Antwerpen 1581.
