eeld van een bruisend aktief
ven tot en met 19 september in Zonnehof
mdberg, typograaf als museumman'
stedelijk
museum
gonzaiez
domeia
mondri
sluyters
Een kattebelletje of een fijn gedrukt
kaartje?
Mfai
master
coezijn
hrtcheni
rtcWcra
delaunay
}DAG 27 JULI 1982
Kijk op kunst
door
Anco Mali
ERSFOORT - „Sand-
ypograaf als museum-
heet de tentoonstelling
dri Colpaart en Paul
^ns hebben ingericht
onnehof. Om de man te
hie op 24 oktober 1897
ërsfoort werd geboren:
feer Willem Jacob Henri
Sandberg. Die inter-
ale bekendheid ver
net zijn typografische
seale werkzaamheden,
htoonstelling is de ge-
t>mer te bezichtigen tot
j zondag 19 september.
laspekten, dat van de ontwer
pt van de museumman, komen
ptoonstelling tot hun volle recht.
Colpaart. die sinds zijn stu-
en groot bewonderaar is van
ging een jongensdroom in
3, toen hij de gemeente Amers-
De Zonnehof-direktie bereid
het oeuvre van Sandberg in
jjere beeldtentoonstelling aan
jf'ek te tonen. Zoals duidelijk uit
instelling in de Zonnehof blijkt
ierg de man, die zelf publiek,
kunstenaar op ongedwongen
ben wilde brengen. Die het mu-
3n wilde breken, en iedereen in
^g wilde brengen met die uitge-
areld van gedachten en gevoe-
er in deze eigengereide tijd niet
jjn. Sandberg beperkte zich als
öman niet tot beeldhouw- en
verk. Hij haalde allerlei kunst
beeldende disciplines naar bin-
wilde iedereen er bij betrekken,
aniseerde voordrachten, mu-
nserten. Zorgde voor een inten
ser wisselend tentoonstellings-
flma Gaf filmvoorstellingen,
liet Nederlandse Filmmuseum
|e muren van het Stedelijk Mu-
jracht een verzameling moder-
ist bijeen, die klonk als een klok.
|/oor edukatieve en informatie-
feiten. Haalde schoolkinderen
useum, liet ze met kunstenaars
|iet ze er zelf met verf experi-
|n Richtte studie- en leeszalen
|edelijk Museum in
[TVERNIEUWERS
ierg maakte van het Amster-
tedelijk Museum een interna-
junstcentrum. Hij voelde feilloos
jonge kunstenaars het in de
ladden. En die kunst-, tijd- en
gaf hij de kans zich in
te manifesteren
in De Zonnehof
geen geheim van, dat de sub-
Ie kunstenaars en de leden van
lerdamse gemeenteraad hem
dak afnamen. Sandberg werd
onder kritiek. Bij vele gele
lfen werd geprobeerd hem te
Q openlijk of versluierd Maar
■g zette met onverminderde
iijn aktiviteiten voort. Zijn wijs-
iw allure hadden hem geleerd te
J^Ben. Steun in de rug werd hem
jt- jjjthouden door de Amsterdamse
uüder van Kunstzaken, mr. A. A
'os, die Sandberg onvoorwaarde-
blijven steunen. Onvergetelijk wa-
MaaSe nog traditionele na-tweede-
jse tijd de spektakels. Van Luce-
I OVÉvpordragen van het gedicht „Re-
i6er waarbij de dichter simpelweg een
Jn g/yater over zijn hoofd uitgoot. En
t tegpichten, waarin zo veel schut-
g( (jporden werden uitgestoten, dat de
egeH^skunstenaar Croiset met zijn
ars (en opgeheven hoofd demonstra-
yre£ zaal van het Stedelijk Museum
'an Luceberts kroning tot keizer
iters, waarbij het zelfs tot een
een kwam.
las de tijd, waarin de ambtena-
het Amsterdamse stadhuis hun
'orc njet door de keel konden krijgen,
-)ek(;it(le eetlust verging door de muur-
ing „Vragende kinderen", die
ippel in hun kantine had ge-
[Helse polemieken braken in de
los. Het onding moest worden
ihilderd. Werd tenslotte met
overdekt. Als pleister op de
mocht Karei Appel van de
ilingscommissie, waarvan
Ivorg lid was, de kleine koffiebar
iet Stedelijk beschilderen.
DE KAPPER
Hoe Sandberg het publiek in het mu
seum wilde brengen kan het best geïllu
streerd worden door het verhaal van zijn
kapper. U treft het op de galerij van de
Zonnehof. Sandberg liet in de Van
Baerlestraat zijn haar knippen, vlak bij
het Stedelijk Museum. „Wil u nou wel
geloven dat ik daar nog nooit een voet in
gezet heb," zei de kapper eens tegen
Sandberg. Dat was voor Sandberg on
gehoord en onverdragelijk. Hij, die de
kunst aan iedereen wilde laten zien,
werd er weer eens met de neus boven
op gedrukt hoe ver hij daar nog van af
was. Onmiddellijk besloot hij er iets aan
te doen.
Rond een der zalen van het Stedelijk
Museum bouwde hij een houten stella
ge. Als je die stellage beklom kon je
door de grote ramen naar binnen kijken.
Sandberg zorgde, dat daar het een en
ander te zien was, dat aansprak. De
kapper kon zijn nieuwsgierigheid niet
bedwingen, beklom de stellage en keek
naar binnen. Hij werd een der Irouwste
bezoekers van Sandbergs tentoonstel
lingen, toen hij eenmaal gekonstateerd
had dat daar binnen niets engs of niets
geheimzinnigs aan de hand was.
DE WITKWAST
Hoe Sandberg met het moderne mu
seumbeleid startte kan het best geïllu
streerd worden door het verhaal van de
witkwast. Dat speelt in 1938 Het door
architekt A Weisman in 1895 gebouw
de Stedelijk Museum met zijn sombere
uit diverse steensoorten opgetrokken
hal en trap, beantwoordde geenszins
aan Sandbergs ideeën over deen mo
dern tentoonstellingsgebouw.
Sandberg. die in die tijd conservator
van het Stedelijk was als opvolger van
J G. van Regteren Altena (die hoogle
raar was geworden aan de Gemeente
lijke Universiteit), had lichte, witte vlak
ken nodig Hij sprak erover met direk-
teur Jonkheer Roëll. Die was het wel
met Sandberg eens, maar hij kon er niet
mee instemmen, omdat hij begreep dat
de conservatieve Amsterdamse burge
meester De Vlugt nooit zijn toestem
ming voor het witten zou willen verle
nen. Sandberg vroeg toen, wanneer
Roëll met vakantie zou gaan
Sandberg wachtte tot Roëll weg was,
en hanteerde de witkwast. Entree en
trappenhal werden gewit. Burgemees
ter De Vlugt was woedend, en kwam
briesend naar Sandberg. Die nam De
Vlugt mee naar de plaats waar een
brandslang hing. Daarachter krabde
Sandberg met zijn nagel wat wit weg.
„Geen nood," zei hij. „Als u het weg wilt
hebben, je haalt er zo weer af."
ITTENS VELUM
KEUZEN
Deze unieke man. die schilder wilde
worden, en die als kind vaak hoofdpijn
had, enigszins stotterde en met moeite
linkshandig schreef, die op het gymna
sium tegelijkertijd alpha en bèta deed,
omdat ie niet kon kiezen, kwam steeds
in zijn leven voor keuzen te staan.
Maakte intuïtief de juiste keuzen.
Tijdens zijn gymnasiumtijd maakte hij
zich van het streng calvinistische geloof
van thuis, vol zondebesef, los onder in
vloed van de schilder L. Roessingh
(1873-1951van wie hij teken- en schil
derles kreeg. Door hem leerde hij een
vrijere levenswijze kennen, die zijn le
ven en denken zeer beïnvloed heeft.
Direkt na zijn eindexamen ging Sand
berg in militaire dienst, waar hij, ge
vormd als hij was door de dichter Gorter
wiens maatschappij-ideeën de jonge
Sandberg aanspraken, de eed op de
koningin niet wilde afleggen, zodat er
een eind kwam aan zijn officiersoplei
ding. Na zijn militaire dienst ging Sand
berg naar de Rijksakademie van Beel
dende Kunsten in Amsterdam, aan wel
ke opleiding hij na een half jaar de brui
gaf. Dat de professor in zijn werk krab
belde was hem onverdraaglijk. Hij reis
de in 1920 met zijn eerste vrouw naar
Italië, tekende en schilderde daar. Had
er veel last van diverse aandoeningen,
en ging op aanraden van een operazan
ger naar een Kurort in de Harz om een
alternatieve geneesmethode te probe
ren. Hij werd er aan getrokken door de
mensen, die er vastten. Hij sloeg zelf
aan het vasten. Zijn schildklieraandoe-
ning verdween, en de wond in zijn neus
genas. Hij stotterde niet meer, en sprak
vlot Duits, wat hij te voren niet kon.
Sandberg ontdekte dat hij zichzelf
weer gezond kon maken en bleef zijn
hele leven deze methode toepassen.
Later, als hij belangrijke beslissingen
moest nemen, vastte hij om tot een goe
de oplossing te komen.
In het Zwitserse Herrliberg kwam
Sandberg in aanraking met de Mazdaz-
nanbeweging, een op de natuurge
neeswijze gebaseerde levensleer Na
dat hij in Parijs, waar hij was gaan teke
nen aan de Académie, het besluit had
genomen om het schilderen op te ge
ven, zette hij zich van 1923 tot 1926 in
maris
Toen de hal eenmaal wit was moest
de gele glasoverkapping door wit
matglas worden vervangen. Johannes
Itten (1888-1967), die toen net in Ne
derland was, en die Sandberg kende
vanuit het Mazdaznan-centrum in Herr
liberg, waarheen Itten met een aantal
Bauhausleerlingen was gekomen,
maakte er een velum voor om het te
felle licht te temperen. Een transparant
helder gekleurd doek met grote geab
straheerde figuren
En zo kwam van het een het ander.
Voor de tentoonstelling „Honderd jaar
Fransche Kunst" (2.7-25.9.1938) werd
een aantal bovenzalen van een licht ge
kleurde wandbespanning en een velum
voorzien Onwrikbaar rukte Sandberg
op. Dat het Stedelijk Museum de geest
ademt, die het nu ademt, is te danken
aan Sandbergs nonkonformistische
geest en onconventionele intellekt. De
werkelijk breuk van het museumbeleid
ligt niet in 1962, toen Sandberg er van
wege de pensioengerechtigde leeftijd
als direkteur weg ging, maar in 1938
toen hij er kwam
klMrrrn
lazfo
liidmn
ll'TH
BOUWERS
MUSEUM
ki#drri«|
lam
liadrrn
li-zen
sieoeilj*
klee
>1191
fjauguin
chagull
picasso
eenvoud van Sandbergs latere tvDO-
grafische werk reeds in zich dragen
Zijn eerste opdracht was een kalen
der voor uitgeverij Ploegsma U kunt in
De Zonnehof Sandsbergs eigen biogra
fische notities er op nalezen:
I
toen ik 30 was
werd ik ontwerper
omdat iemand
een kalender nodig had
I
toen ik 40 was
werd ik museumman
Amsterdam in voor de Mazdaznanbe-
weging. Hij hield er mee op, omdat de
persoonsverheerlijking van de verkon
diger van de leer en de mystieke filoso
fie hem begonnen tegen te staan.
BEELDSTATISTIEK
In 1927 trouwde hij met een andere
vrouw, ging in Wenen psychologie stu
deren, bezocht het Bauhaus, en woon
de enige tijd in Berlijn. Hij bestudeerde
in Wenen de beeldstatistiek, ontwikkeld
door Otto Neurath.
Via de beeldstatistiek kwam Sand
berg na zijn terugkeer in Amsterdam in
de ontwerperswereld terecht. Op de
tentoonstelling in De Zonnehof kunt u
boven aan het eind van de galerij, (in
chronologische volgorde, het begin van
Sandbergs reëel, maatschappelijk be-
zigzijn) een tweetal beeldstatistieken
van hem zien: één over de wereldgods
diensten, en één over de tonnages van
de wereldscheepvaart. Fraaie, duidelij
ke overzichten, die de kenmerkende
omdat een direkteur
een assistent nodig had
I
ik had er nooit
aan gedacht
ontwerper te worden
of museumdirecteur
maar ik geloof niet
in toeval
I
Door de gehele tentoonstelling heen
kunt u de kernachtige teksten van
Sandberg lezen. Geschreven in zijn
handschrift, of gedrukt in zijn eigen let
tertypes. Ritmisch ingedeeld, zonder
franje van hoofdletters en leestekens.
In de primaire kleuren rood en blauw,
soms geel, omdat hij van „warm prin
ting" houdt Aan paars en groen heeft
hij ronduit een hekel. Graag drukt hij
teksten in zwart af op bruin pakpapier
Aan luxe papier heeft hij een broertje
dood Hij houdt van ruw papier, van ru
we omtreklijnen
Door die voorkeur komt hij ook tot het
scheuren, waarvan de tentoonstelling
een schat aan ontwerpen laat zien
I
om me te bevrijden
van het klassieke tekenen
ben ik gaan scheuren
I
de ruwe kontour bevredigde me
I
scheuren heeft iets gemeen
met beeldhouwen
men bereikt het resultaat
door wegnemen
tegenover het toevoegen bij
boetseren en in de schilderkunst
I
omdat ik langzamerhand
de pest kreeg aan het
egale oppervlak
ben ik er toe over gegaan
de papieren vormen direct op
de metalen offsetplaat te
en door te lichten
daardoor gaat de structuur
van het papier meespelen
I
POSTZEGELS
Helaas is het enige postzegelont-
werp, dat van Sandberg werd uitge
voerd, de postzegel, die hij ontwierp ter
gelegenheid van het 75-jarig bestaan
van de drukkersorganisatie in 1976.
Met het motto
druk kunst
boodschap
van één
aan velen
Een rood gescheurd figuurtje op witte
ondergrond met in blauwe tekst: „Ne
derland, kunst 45C" en de tekst op het
rode figuurtje, „druk, boodschap van
één aan velen" in wit uitgespaard
In De Zonnehof is ook te zien het
bijzonder fraaie ontwerp van Sand
bergs cijferpostzegels uit 1976. Onbe
grijpelijk dat de beoordelingscommissie
de veel saaiere Crouwelzegels prefe
reerde. Een heel slechte zaak overi
gens dat Sandberg in competitie kc
meedoen aan dit zegelontwerpen Een
man van zo'n allure verdient een regel
rechte opdracht. Hopelijk besluit men
nog es het presentatiemodel van Sand
bergs cijferzegels uit het Haagse Post-
museum te halen, en te laten uitvoeren.
CATALOGI, AFFICHES
Vrijwel alle catalogi, affiches, uitnodi
gingen enzovoorts van het Stedelijk
Museum ontwierp Sandberg zelf. Een
grandioze kollektie van affiches en ca
talogi kunt u zien in De Zonnehof. Sand
berg ontwierp ze meestal in zijn
nachtelijke uren. Wanneer hij niet be
hoefde te vergaderen met commissies,
federaties, besturen, kunstenaarsver
enigingen. tentoonstellingscomité's.
Sandberg beschikte over een fabelach
tige vitaliteit (zoals Jan Kassies dit
noemt in de uitmuntende catalogus van
Adri Colpaart, die de tentoonstelling be
geleidt) gepaard ging aan grote zorg
vuldigheid bij deze „immer werkende,
weinig slapende en veel reizende
man"
Het is zoals Jan Kassies zegt: „Sand
berg heeft ons de beelden van de tijd en
beelden van de toekomst laten zien. Hij
kon dat niet alleen omdat hij hen allen
kende, de groter verbeelders van het
midden van deze eeuw maar ook om
dat hij herkende waar ze mee bezig
waren. Hij was er zelf mee bezig. Hij
schreef:
I
grote kunst
geworteld in het maatschappelijk ge
beuren
kan bij zijn ontstaan niet worden beoor
deeld
bij gebrek aan maatstaven
I
hoogstens
kan een richtingsgevoel ten opzichte
van hetgeen zich voltrekt in de gemeen
schap
hier een weg wijzen
I
Sandberg, konkludeerde Jan Kas
sies, „is zijn hele leven met kunst bezig
geweest, zeker. Hij was ook zijn hele
leven wat de samenleving bezig. Dat
was voor hem hetzelfde. Dat inzicht heb
ik van hem geleerd."
VERZET
De tentoonstelling in De Zonnehof
geeft een beeld van heel dat bruisende,
aktieve leven van Sandberg Die in de
Duitse bezettingstijd even zeker zijn
plaats in de maatschappij kende. Op
zijn verjaardag in 1942 had hij een be
spreking met Gerrit van der Veen, Wil
lem Arondeus, Koen Limperg en Johan
Brouwer om het bevolkingsregister in
Amsterdam op te blazen. Op 27 maart
1943 vond de aanslag plaats. De Duit
sers kregen één van de medewerkers
te pakken, en Sandberg moest onder
duiken. Zijn vrouw Lida zat enige maan
den gevangen, en redde daarmee zijn
leven. Sandberg bleef, ondergedoken
in Gennep, zijn kontakten met Gerrit
van der Veen en Frank Duklaer onder
houden over valse persoonsbewijzen
en dergelijke. De groep kwam bijeen in
Hotel Berg en Dal bij Nijmegen, dat door
Duitsers werd bevolkt en waar men niet
naar onderduikers zocht Tussen de
cember 1943 en april 1945 schreef
Sandberg manuscripten die de num
mers 1 tot en met 19 kregen. Het zijn de
zogenaamde „experimenta typogra-
phica". Sandberg legde er zijn levensin
zichten en ervaringen in vast. Op de
tentoonstelling te zien: in 1944 uitgege
ven onder de titel „lectura sub aqua"
door Frans Duwaer, „Mens sana in cor
pora sano" en „gnooti seauton" (ken u
zelf).
KLANKBEELD
Kijkt u vooral in de benedenzaal van
De Zonnehof naar het klankbeeld, dat u
zelf kunt starten Het geeft een beeld
van de tentoonstellingen „Bewogen be
weging" (1961) en van „Dylaby"
(1962), „Schoten knallen in Stedelijk
Museum", „6 kunstenmakers lopen
met platvoeten door de kunst" en „Bij
Sandberg door het dolle heen. Dyna
misch labyrinth", schreven de kranten
De tentoonstelling in De Zonnehof be
gint met Sandbergs aktiviteiten in de
laatste jaren In 1964 vertrekt hij naar
Israël om te adviseren bij de opbouw
van het Israël Museum in Jeruzalem. Hij
heeft er vier jaar de leiding. In 1970
helpt hij mee bij de plannen van het
Centre Beaubourg in Parijs, dat in 1975
komt.
Tenslotte wil ik nog vermelden dat
Sandberg in 1966 het kerstnummer van
het „Drukkersweekblad en Antolijn"
(Antolijn is een term uit de reprografi-
'sche industrie) verzorgde Het nummer
handelt over het teken in de ruimste zin
des woords Het heeft een blauwe
cover met een roodachtige t erop.
Sandberg deed de gehele lay-out.
In 1982 tenslotte is deel 5 van de
'experimenta typografica uitgekomen bij
Uitgeverij Reflex Utrecht/Galerie Der
Spiegel Keulen. Voorzien van vele fo
to's en werken van kunstvrienden geeft
de tentoonstelling in De Zonnehof een
klaar en volledig beeld van het bijzon
dere leven van de bijzondere mens
Sandberg
Geraadpleegde literatuur
„Een documentaire" van Ad Petersen
en Pieter Brattinga. Uitgave Kosmos,
Amsterdam, 1975
Sommigen schrijven vlug even een briefje
om te melden, dat er gezinsuitbreiding heeft
plaats gevonden Dat is natuurlijk óók een
manier.
Toch gaat er niets boven een fijn gedrukt
kaartje, uitgezocht naar uw smaak.
Uit de grote collectie 1982 hebt u enorm veel
keuze. En wat de tekst betreft: wij zorgen
snel en accuraat, dat er op komt te staan
wat u wenst. In hand- of machineletter.
Vandaag besteld, morgen klaar.
DE LEUSDER KRANT
het om snelheid én kwaliteit gaat.
Rozendaallaan 9 te Leusden-Centrum. Op werkdagen van 9 00 tot
12.00 uur en van 13.3C tot 17.00 uur. Telefoon: 033-941495.
