Astronomisch uurwerk produkt
van de Koninklijke Eijsbouts
Naam in het vervaardigen van beiaards
DINSDAG IS MAART 1983
OPENING GEMEENTEHUIS LEUSDEN
21
systemen worden gebruikt. De
speeltrommel is hiervan de oudste
vorm. Tegenwoordig wordt voor
automatische bespeling meestal
een electromagnetisch systeem
toegepast.
PROCÉDÉ
Het unieke van klokkengieten,
dat inherent is aan het maken van
beiaards, is stellig het pure hand
werk. „Er komt geen machine aan
te pas", aldus bedrijfsleider Van
Leeuwen. De bier-reclame in de
bioscoop zegt het al „vakman
schap is meesterschap". Die man,
die in dit filmpje over klokkengieten
te zien is, komen we trouwens tij
dens ons bezoek in Asten tegen.
Een beiaard maken duurt onge
veer drie weken. „Een klok is opge
bouwd uit een kern en een mantel.
Met kalkzandsteen en specie wordt
de kern of basis gemaakt. Deze fa
se gebeurt middels een mal", legt
de heer Van Leeuwen ons uit. Een
mal of sjablone zoals het ook wel
wordt genoemd is een houten
plank waaruit achtereenvolgens de
halve binnen - en buitenkant van
de klok wordt gezaagd, zodat door
de kern respectievelijk de valse
klok daar langs te schuiven precies
het model wordt bereikt dat vooraf
op papier is getekend. „Op de kern
komt een laag Brussels zand,
waarna de buitenmal, het profiel
van de klok, wordt aangebracht".
Er wordt een laag was opgebracht
die moet zorgen dat de valse klok
een uiterst glad oppervlak krijgt.
„Nu is de fase gekomen dat de ver
sieringen en letters - die vooraf in
matrijzen uit was zijn gemaakt -
worden aangebracht". De valse
klok krijgt vervolgens een hitte be
stendige massa (chamotte) en
wordt helemaal ingepakt om te
kunnen drogen; het zand valt weg
en de kern blijft over. De ruimte die
is ontstaan wordt volgegoten met
brons. De mantel wordt er afgetild
en de klok met harde kern blijft
over.
STEMMEN
Het stemmen van de beiaard is
een vak apart. Die stemmers, die
een hogere technische opleiding
hebben genoten, worden door de
Koninklijke Eijsbouts zelf opgeleid.
„Luisteren is ook musiceren", vindt
de heer Van Leeuwen. Het stem
men gebeurt electronisch per oc
taaf Vroeger gebeurde dit met be
hulp van een stemvork. In de tijd na
de tweede Wereldoorlog ontwikkel
de Eijsbouts in samenwerking met
TNO en Philips een electronisch in
strument om klokken te stemmen,
dat tal van voordelen bood op de
oude stemvork. Een voor die tijd vrij
revolutionaire uitvinding die door
vele klokkengieters met argwaan
werd gadegeslagen. Door een tril
lende pen tegen de klok te drukken
en die trilling in een apparaat in te
stellen, kon deze afgelezen worden
en kon de klok zuiverder gestemd
worden.
De Koninklijke Eijsbouts is
steeds bezig (geweest) met het
ontwikkelen en verbeteren van de
vervolg op pagina 28
- Vakmanschap is meesterschap
noemt de heer Van Leeuwen, be
drijfsleider bij Eijsbouts, dan ook
het kritieke punt. Welke kunstschil
der zal dit goed kunnen? Het be
schilderen vraagt van de kunste
naar namelijk toch wel enige affini
teit met de astronomie. Nic Loning
heeft het op een voortreffelijke wij
ze aangepakt door voor iedere
Leusdenaar herkenbare beelden
op het uurwerk aan te brengen.
BEIAARDS
Asten ligt in Noord Brabant op de
weg van Eindhoven naar Roer
mond. De klokkengieteri] is niet
moeilijk te vinden in dit kleine
plaatsje. Ze staat midden in het
dorp tegenover de kerk. Een betere
„geografische" ligging is nauwe
lijks denkbaar. De Koninklijke
Eijsbouts Klokkengieterij en fabnek
van Torenuurwerken maakt uiter
aard niet alleen astronomische uur
werken Ze heeft in de 110 jaar van
haar bestaan in Europa een grote
naam gekregen in het vervaardi
gen en reviseren van beiaards.
De beiaard, carillon of klokken
spel was in de late Middeleeuwen
en Renaissance in gebruik om be
langrijke gebeurtenissen te vieren.
In de Middeleeuwen bestond de
beiaard uit drie tot acht klokken, die
meestal de tonen c, d. e, f, g. a,
weergaven en soms ook bes. In de
latere periode waren vooral in Ne
derland de klokken niet meer van
een klepel voorzien maar werden
zij aangeslagen door hamertjes. In
de zestiende eeuw werd het moge
lijk om kleine melodieën op de
beiaards te bespelen door middel
van een klavier en door uitbreiding
van het aantal klokken.
De beiaard kan op twee manie
ren worden bespeeld. Allereerst
natuurlijk door de beiaardier door
middel van een zogenaamd stok-
kenklavier. Met de zijkant van zijn
tot vuist gevormde hand speelt hij
op de betrekkelijk grote toetsen.
Hamers die aan de buitenkant van
de klokken zijn aangebracht kun
nen deze ook tot klinken brengen
door middel van een automatisch
speelwerk waarvoor weer twee
- Beiaards Maar om gestemd te worden
door Bertien Engelkens
Tijd: een niet weg te denken verschijnsel in onze samen
leving. Het fenomeen tijd beheerst ons dagelijks leven
soms meer dan goed voor ons is, al willen we dat niet
altijd erkennen. Uurwerken treffen we in elk interieur
aan. We gaan niet meer af op de stand van de zon en
maan, maar kijken gewoon op onze koekoeksklok,
quartzhorloge of ratelwekker wanneer we willen weten
hoe laat het is. In het nieuwe gemeentehuis hangt een
astronomisch uurwerk. Het fraaie kunstwerk werd ver
vaardigd bij de Koninklijke Eijsbouts Klokkengieterij en
fabriek van Torenuurwerken bv in Asten in Noord Bra
bant. De Leusdense kunstenaar Loning schilderde de
panelen. Hij liet zich inspireren door karakteristieke
beelden uit de gemeente. Op het astronomisch uurwerk
kan men op de wijzerplaat bijzonderheden over tijd,
stand van maan, zon en dierenriem aflezen. Voor astro
nomen en geïnteresseerden een lust om naar te kijken.
- Het haantje op de toren wordt helemaal van blad goud gemaakt
Het eerste vervaardigde astro
nomisch uurwerk van de Koninklij
ke Eijsbouts hangt in het Aerospa
ce centrum in Parijs. Op het ogen
blik bevindt de produktie zich in een
stroomversnelling en worden er
vier a vijf van dergelijke uurwerken
per jaar gemaakt, leder uurwerk
heeft een andere schaal van tijdsin
deling en wordt op de graad uitge
rekend. Immers tussen Maastricht
en Leeuwarden zitten seconden
verschil. Elk astronomisch uurwerk
is qua mechanisme en afmeting
identiek; elk beschilderd uurwerk is
echter uniek. Een kunstschilder,
aan wie de opdracht is gegeven,
maakt er altijd weer iets anders
van. Het moment dat cijferplaten en
ringen beschilderd kunnen worden,
