knopt historisch overzicht van
ifaamd ontwerp-bureau
l/olken van genot inFlehite
ITAL DESIGN IN ZONNEHOF
DINSDAG 14 FEBRUARI 1984
expositie
tiie
11 FOORT - In De Zonnehof
ntwerpbureau Total Design
erdam een inventarisatie
«twintig jaar designing. De
.Ontwerp: Total Design",
in rondreizende tentoon-
erd samengesteld door het
rgf 'oor beeldende kunst „De
Breda, geeft een beknopt
overzicht van en een keu-
oornaamste werkzaamhe-
otal Design.
sign werd in 1963 opgericht
Crouwel, grafisch ontwerper,
er, industrieel ontwerper,
ling, grafisch en architecto-
verper, en Dick en Paul
oor de zakelijke leiding. Wim
«ram van de Groningse Aka-
lerva, en werkte tot 1961
sn met industriëel ontwerper
Ie Hij koos voor helderheid,
ig en systematische aanpak
gl^ ier, die zijn opleiding kreeg
huidige Rietveldakademie.
r Ahrend. voor welke firma hij
de Revolt- en Resultstoelen
wen plaatijzer en kunststof/
multiplex ontwierp, en werkte onder
andere voor de PTT Benno Wissing,
die van de Rotterdamse Akademie
kwam. richtte in Rotterdam de groep R
op, maakte tentoonstellingen van foto's
en wandschilderingen, ontwierp decors
voor het Rotterdams Ballet, Ahoy en
E55, catalogie en affiches voor Mu
seum Boymans van Beuningen
Het begrip „total'' van het bureau
symboliseerde de mogelijkheid om met
een brede basis van gevarieerde spe
cialistische inbreng projekten in team
work uit te voeren. Bovendien ging het
om oplossingen van designproblemen,
die een totaalbeeld zouden opleveren
Het principe van het bureau was dat,
hoe complex of breed vertakt de op
dracht ook was, alle geledingen en
details moesten verwijzen naar het
„totale" concept, en van een eenheid
van stijl doordrongen moesten zijn.
Friso Kramer verliet het bureau in
1967, en met hem verdween voorlopig
het aspect industriële vormgeving. La
ter zou dit specialisme weer opduiken in
de vorm van inrichtingen van de pu
blieksruimten van banken en postkan
toren met standaard elementen, waar
bij met interieurarchitecten als Benno
Premsela werd samengewerkt
In de loop van de tijd groeide het
bureau en wisselde het aantal mede
werkers Na verloop van tijd kon een
eigen kweek van jonge ontwerpers
creatieve teams gaan vormen, die voor
de continuïteit gingen zorgen. De na
druk kwam binnen Total Design voorna
melijk op de „graphic design te liggen
De huidige top van het bureau wordt
gevormd door Loek van der Sande,
econoom, voorheen directeur van de
Stichting Industriële Vormgeving, en de
ontwerpers Ben Bos. Jolijn van de
Wouw. Daphne Duijvelshoff-van Peski,
Jelle van der Toorn Vrijthoff, Paul Mijk-
senaar en Wim van der Weerd Oprich
ter Wim Crouwel is als adviseur aan het
bureau verbonden
De expositie omvat een groot aantal
deelonderwerpen, terwijl dr. Kees
Broos de tentoonstelling met een boek
begeleidt „Ontwerp Total Design uit
gekomen bij Reflex in Utrecht Als
werkeenheden van het bureau worden
getoond boeken, kranten, tijdschriften.
affiches, kalenders, postzegels en
vormgeving voor de PTT, bewegwijze
ring, de inrichting van tentoonstellin
gen, industrial design, huisstijlen, mer
ken en logo's, vormgeving voor musea
en culturele projecten, vormgeving voor
overheidsinstellingen
TOTAL DESIGN:
EEN BEGRIP
Na twintig jaar hard en gedegen
werken aan de vormgeving in zijn
breedste betekenis is Total Design een
begrip geworden Overal kom je de
producten van Total Design tegen In
Amersfoort kennen wij sinds een jaar
het nieuwe interieur van het postkan
toor Drie jaar geleden werd het project
door Total Design opgesteld en ontwik
keld tot het totale systeem, dat nu
overal toepasbaar is. Amersfoort is één
van de eerste plaatsen, die het nieuwe
PTT interieur hebben geadopteerd
Vanuit de Total Design huisstijlgroep
is een beter baliesysteem ontwikkeld
De PTT beambten werkten aanvanke
lijk half frontaal Hun werkwijze is veran
derd en aan het nieuw ingevoerde
systeem aangepast. De toegepaste
elementen, gebaseerd op een modulair
systeem, zijn onderling uitwisselbaar
De nummenng van de loketten is heel
duidelijk. Omdat er veel gelddiensten
door de PTT worden verleend is een
veiligheidsscherm tussen de beambte
en het publiek aangebracht in een open
situatie met volledig doorzicht van het
glas, zodat het menselijk contact op
prettige wijze in stand blijft
VORMGEVING ALS KUNST
AL DERTIG JAAR DOOR DE
OVERHEID ERKEND
„Een aardige kant van de zaak is",
aldus Loek van der Sande, „dat vorm
geving als kunst al dertig jaar geleden
door de overheid werd erkend Het is
frappant om te zien wat daar bij de PTT
allemaal mee gedaan is. Bovendien
werken wij voor de ministeries van
Sociale Zaken en Werkgelegenheid, en
Onderwijs en Wetenschappen Wij
werken voor diverse gemeenten als
Dronten en Groningen, en voor drie
musea het Stedelijk, Boymans en het
Amsterdams Historisch Museum, waar
we de gehele permanente inrichting
hebben verzorgd. De basisstroming
waarmee Willem Crouwel al die jaren
voor het Stedelijk Museaum heeft ge
werkt. geeft een grote herkenbare con
tinuïteit. Men zegt wel es, dat de huis-
stijlgedachte saai zou zijn, maar het
tegendeel is waar Op een eigen ver
trouwd patroon zijn oneindig vele en
goede variaties mogelijk
BEWEGWIJZERING
Een opmerkelijk facet van het Total
Design werken is de bewegwijzering.
Op de tentoonstelling is de bewegwijze
ring van Schiphol te zien Alle teksten
zijn in twee talen aangegeven. Er is een
zeer eenvoudig pijlensysteem ontwor
pen. Belangrijk onderdeel van het sys
teem is de kleur. Geel wordt gebruikt
voor alles wat met transp^. i te maken
heeft Wie naar de vliegtuigen gaat.
moet altijd geel blijven volgen. De kleur
groen wordt overal toegepast waar het
gaat om services als liften, restaurants
enzovoorts.
De manier van werken van Total
Design komt in het kort hier op neer niet
versieren, de zaken heel sober neerzet
ten. de lezer niet overbelasten met
grappen, de kunst van het weglaten
beoefenen Op de achterwand van De
Zonnehof vertelt een TD bord hoe het
proces van designing verloopt kop-
voorbereiding. levering aan zetter, het
vervaardigen van litho's met kleur-
schaaltjes, het maken van schone films,
het maken van de platen Total Design
gaat zeer zuinig met pictogrammen om
er is nog nooit in een onderzoek aange
toond of deze werken.
Voor de Europese Gemeenschap werd
de bewegwijzering verzorgd in dertien
officiële talen. Daarin werd maar één
pictogram opgenomen.
KALENDERS
Een aardig onderwerp is de kalender
Paul Mijksenaar ontwerpt jaarlijks ka-
Uitzendbureau. Van de inrichting tot
aan brochures en cadeauverpakkin
gen Er is sprake van ideeontwikkeling
er worden dingen bedacht, de ontwer
pers laten niet alleen dingen op zich af
komen. Voor Randstad Uitzendbureau
is de stijl direct van benadering, helder
van kleur en gericht op jonge mensen,
die niet veel tijd hebben om zich in
dingen te verdiepen. Ze lezen en pas
sant de huisstijl heeft iets vluchtigs
Ontwerpster Daphne Duijvelshoff
maakt mij opmerkzaam op een heel
bijzonder karwei: het typografisch ver
werken van de brieven van Gauguin en
Vincent van Gogh. geschreven aan de
familie van Van Gogh De brieven
hebben ieder hun eigen regelafstand,
de zetter zou daardoor iedere keer zijn
regelafstand moeten verzetten. Total
Design vond er een modus voor, bracht
de brieven onder in tien groepen, over
zichtelijk over de pagina's verdeeld met
kolommen voor notaties.
Nog iets over het ontwerp voor het TD
boek, dat een „scheve" vorm heeft
opgeleverd Omdat er uiteraard voor
alle opdrachten geen ruimte was. gaat
het ontworpen stramien daarvoor drie
kanten op. zodat de onderwerpen zich
onderscheiden, waardoor een „abnor
male" vorm ontstond
Aandacht trekkend is de wand met
affiches in De Zonnehof, die door de
hoogte van de expositieruimte fraai
tot hun recht komen. Denkend in het
Total Design systeem vind ik „Vijftig
jaar zitten" de topper. Een heel knap
affiche, waarin vrijwel alles is wegge
laten. Er Is een stoel afgebeeld in de
kleuren paars en grijs die tegen
elkaar in verlopen. Verwant aan de
nieuwe cijferzegels in één kleur, die
diepte suggereert.
„Ontwerp: Total Design" duurt tot
26 februari. De Zonnehof is geopend
van dinsdag tot en met zaterdag van
10.00 tot 17.00 uur, op zondag van
13.00 tot 17.00 uur.
Deel van een tabaksschuur
die tabaksteelt ook toen (in 1760) voor
Amersfoort en de omgeving nog was In
1787 wordt het aantal vaste arbeiders
op 1200 geschat, waar in het seizoen
nog wel een 400 bijkomen Het is zelfs
zo. dat de tabaksplanters dan een
afspraak met elkaar maken om een
eind te maken aan de onderlinge jacht
op werkkrachten, die „zeer grote confu
sie en nadeelige gevolgen voor de
goede ingesetenen en voor de hoofd-
neringe in het algemeen had
Een dertig jaar later is het echter
goeddeels afgelopen met het Amers-
foortse tabaksbedrijf, dat zijn aanvan
kelijke markt in het Oostzeegebied al
rond 1700 verloren heeft, sindsdien de
tabak voor het overgrote deel uitvoert
naar Frankrijk en de Zuidelijke Neder
landen, waar ze of als dekblad wordt
gebru-kt, dan wel tot snuif wordt verma
len.
Men zou eigenlijk mogen venvach
ten, dat de Franse tijd, dus de öjd van de
Bataafse Republiek, het Koninkrijk Hol
land en de inlijving bij het Napoleonti
sche keizerrijk, daardoor een bloeitijd
voor de Amersfoortse tabaksteelt was.
het tegendeel is echter het geval De
tabaksteelt loopt hollend achteruit en in
1824 wordt de ontstellende verpaupe
ring in Amersfoort hoofdzakelijk toege
schreven aan de „zo ongelukkige ver-
achtering van de Tabaksplantaadjen
DE TENTOONSTELLING
ZELF
De tentoonstelling is zowel voor hem,
die de betekenis van de tabak in de
geschiedenis van Amersfoort kent als
voorde daarmee onbekende bijzonder
interessant Terwijl in de bovenzaal van
Flehite het interieur van een oude ta
bakswinkel staat opgesteld, waar de
tabak nog zelf werd afgewogen en een
lenders voor de Amsterdamse drukkerij
Marl Spruijt Interessant werk elk jaar
reikt Spruijt hem een ander onderwerp
aan De kalender van 1981 was gewijd
aan gebruiksaanwijzingen, die van
1982 aan plattegronden Voorbeelden
ervan zijn op de verdieping in De
Zonnehof te zien Het zijn spirituele en
op veel onderzoek gebaseerde essays
op het gebied van de grafische vormge
ving.
Je kunt je uitdrukken in de manier
waarop je schrijft. In opdracht van de
Verenigde Arabische Emiraten zocht
Total Design naar een variant op het
bestaande Arabische alfabet, dat typo
grafisch beter te hanteren zou zijn Dit
met het oog op gebruik bij lichtletters en
schabionen bijvoorbeeld Voor NRC
Handelsblad werd een nieuwe voorpa-
ginaopzet gemaakt In een coproductie
werd een basisopzet voor de Spectrum
encyclopedie vervaardigd met werke
lijk schitterende tekeningen van open
gewerkte gebouwen
In het ontwerpen van huisstijlen heeft
Total Design naam gekregen Op de
tentoonstelling is het werk te zien, dat
Total Design maakte voor Randstad
deel van een tabaksschuur. men ook
een sigarenmaker aan de arbeid ziet,
zijn in de vitrines in de benedenzalen
veel attributen te zien, die met de tabak
te maken hebben, van pijpen tot pijps-
foudraals, van zwavelstokker.houders
tot tondeldozen, van pijpepeuters tot
tabaksbuidels
Die attributen zijn waard om er lang
bij stil te staan, om ze te bekijken en te
bewonderen, want er zitten ware kunst
werkjes bij Het lijkt dan profaan als men
in een andere vitrine plotseling een
bordje ziet met de tekst. „Verzoeke de
kerk niet door spuwen te verontreini
gen." En de Amersfoorter wijzen we op
de kaart van goed en erve Schothorst
anno 1721waarop 2 tabaksschuren te
zien zijn
De tentoonstelling is tot en met 11
maart in Flehite te zien. Voor wie meer
over het fenomeen tabak wil weten
zonder daarover de uitvoerige publica
ties te lezen kaan aan de hand van de
catalogus - waarin het geziene vaak als
illustratie is opgenomen - zich een
goed beeld vormen van wat met de
wolken van genot samenhangt, liever
samengehangen heeft. Want de sigaret
van nu - in keurige in cellofaan verpakte
pakjes van 20 of 25 stuks - heeft vooral
in de pijp en het pruimen en snuiven
voorlopers gehad.
Rond de tentoonstelling „Wolken van
genot" zal in Flehite op enkele dagen -
te weten de zaterdagen 4, 11 en 18
februan. alsmede op dinsdag 14 fe
bruari, steeds van 2 tot 5 uur - een
sigarenmaker, die nog sigaren met de
hand maakt, laten zien hoe dat gebeurt.
Verder zal op dinsdagavond 14
februari om 20 uur dr. J. J. Herks In
het museum een lezing houden over
de geschiedenis van de tabaksver-
bouw rond Amersfoort, een bedrijfs
tak. die enkele eeuwen lang de kurk
is geweest waarop de economie van
Amersfoort dreef!
Tabakswinkel
meer dan 50 planters, in 1670 al 120,
terwijl rond 1700 het aantal de 200
overschreden heeft, „waar door veroor
zaakt is, dat rondsom deze Stad wijd en
zijd alle Landen die hoog genoeg en
bekwaam waren, bij florissante tijden
met Tabak beplant zijn."
De eerste tabaksteelt zal op onbe
bouwde terreinen binnen de wallen
gepleegd zijn - en resolutie uit 1650
spreekt van „tabaxlanden binnen ofte
buyten de Stadt" -, geleidelijk aan zijn
grote terreinen buiten de ommuring
beplant
Amersfoort maakte - hoewel de teelt
wisselvallig was - er een periode van
economische opbloei door mee. In
1637 wordt in een request aan de
Staten door het stadsbestuur gezegd
„de impostantie van de tabac-bouw. als
aen d'welcke in onse Stadt alleen bij de
dysent arme luyden off misschien meer
achter 't geheele jaar deur en dan op
hooge dagh huyren in den arbeyt ge
houden worden Maar niet alleen zij
ook de toeleveringsbedrijven, zoals we
ze nu zouden noemen, als mandenma
kers, timmerlieden en metselaars profi
teren van de tabak en de tabakshandel
Van Bemmel zegt - niet zonder
retoriek -. „En niettegenstaande deze
grote kosten heeft men sedert een
Eeuw geleden, veele grote en kostbare
Schuuren, om den Tabak in te drogen,
rondsom deze Stad zien opslaan en
nederstellen, waar van veele in lengte
en breedte, als kerkgevaarten, ja zom-
mige veel groter, zijn."
Voordat die tabaksschuren gebouwd
werden droogde men de tabak op de
zolders van de voormalige kloosters,
wilde men zelfs de St. Joriskerk -
.toeback te laeten drogen op 't verwulff-
de van de groote kerck" - en de zolder
van het stadhuis - vandaar het verbod
om „buyten orde ende toebaqs alhier
op de solders vanden stadshuyse" -
daartoe gebruiken
Deel van de tentoongestelde collectie
IN FRANSE TIJD VERVAL
Wie er Van Bemmel op doorleest
knjgt een cursus tabaksteelt, moet
daaruit wel konkluderen hoe belangrijk
ISFOORT - „De Tabaksplan-
1615 hier het eerst onderno-
zeer uitgebreid, en houdt
iden bezig, wel 3 millloenen
worden er door de Amers-
s jaarlijks geteeld, op ruim
jrgensland", staat in een
;s- en Geschiedkundige be-
ig der provincie Utrecht" uit
ial kan gezegd worden dat
00 jaar de tabaksbouw een
jk stempel op Amersfoort
drukt en daarom verdient de
stelling, die zaterdagmorgen
J. J. Herks in museum
Is geopend en er t/m 11 maart
jzondere aandacht, hoewel
tiet Amersfoortse als het al-
aspekt belicht wordt. „Wol
genot, een cultuurhistorisch
it van het tabaksgebruik in
nd" heet deze tentoonstel
een beeld gaf van de tabaks-
In ons land, de vormen van
sbrulk, de toepassingen en
Ij gebruikte accessoires,
tegenwoordig ziet niet ieder-
tabaksrook als wolken van
maar dat is ook al vrij vroeg in
ipese" geschiedenis van de
t geval geweest.
1615 IN AMERS-
•uropese" geschiedenis is al
tocht van Columbus in 1492
i, in eerste instantie voor ge
lige doeleinden. In 1560 wer-
baksplanten geteeld in Portu-
panie De Franse gezant in
De tabaksarbeider aan het werk
Portugal, Jean Nicot. stuurde er enkele
- waarschijnlijk voor sierdoeleinden -
naar het Franse hof. waar de plant de
naam „Tabaco Nicotiane" kreeg. En
dan weet u nu ook waar het woord
nicotine vandaan komt'
Het gebruik van tabak als genotmid
del komt in Europa in het begin van de
17e eeuw op, vooral door Engelse
zeelieden, die het „drinken" (roken) en
„eten" (kauwen) van tabak in Europa in
zwang brachten. Naast de oorlogen, die
op zee tot blokkades en kapingen leid
den zal het verbod tot de verbouw van
tabaksplanten in Engeland en Schot
land - de Engelse koning Jacobus I
schreef eigenhandig pamfletten tegen
het gebruik van tabak - bijgedragen
hebben tot de „inheemse" tabaks
bouw. Wat Amersfoort betreft zal daar
bij. naast de gunstige bodemgesteld
heid, een rol gespeeld hebben dat het
gemeentebestuur het aantrekken van
industrieën bevorderde Het is nl. op
merkelijk. dat in hetzelfde jaar waarin
volgens van Bemmel de tabaksteelt
begon, ook een lakenmaker uit Breda
naar Amersfoort werd gehaald, men -
overigens vruchteloze - pogingen deed
om in Wezel en omgeving wolwevers
tot vestiging in Amersfoort te bewegen
Van Bemmel schrijft „Vervolgens
zijn de Inwoonders deze Stad omtrent
den jaar 1615 overgegaan tot het teelen
en planten van Tabak, welken handel-
van tijd tot tijd zodanig heeft toegeno
men, dat niet alleen in 't laatst van de
voorgaande Eeuw het welvaren van de
Stad daar van heefl afgehangen, maar
moeten de meeste Inwoonderen voor
tegenwoordig zig met de Tabaksplante-
rije als noch geneeren; alhoewel mer
kelijk min voordeelig als in vroeger
tijden."
TABAKSTEELT DOOR NIET-
AUTOCHTONE AMERS
FOORT
Het beeld, dat men uit bovenstaand
citaat zou kunnen verkrijgen, namelijk
dat het Amersfoorters van origine zijn
geweest, die met de tabaksteelt zijn
begonnen, is onjuist. Vermoedelijk zijn
het emigranten uit de Zuidelijke Neder
landen - als Jan Karreman - uit het land
van Kleef - als Thomas Aertsz - en uit
Schotland en Engeland - als Jacob
Morree en Thonuis Henrixs - geweest,
die de tabaksteelt in en rond Amersfoort
ter hand hebben genomen. In zijn
„Amersfoort in prent" zegt dr. J Hovy
„Het oudste ons bekende contract tot
oprichting van een compagnie voor de
tabaksbouw werd gesloten in 1625
tussen een Amersfoorts burger, een
Amsterdamse koopman, die het kapi
taal verschafte en een Engelsman, die
de technische kennis en vaardigheid
inbracht.
Uit dezelfde tijd dateert een or
donnantie van de Staten van Utrecht,
waarbij een impost (belasting) op de
ingevoerde buitenlandse tabak werd
ingesteld Kennelijk wil men dus de
inlandse tabaksteelt beschermen. Al
snel ziet men echter ook in de inheemse
tabak een inkomstenbron. „Maar alzo
door de Heeren Staten 's Lands van
Utrecht, een impost van drie stuivers
per pond was gesteld op den Tabak, die
in deze Provincie geteeld wierdt, zo
hebben de Tabaksteelders alhier, zig
dienaangaande in den jaare 1636
geaddresseerd aan dezelve Staten, en
verzorgt dat de impost op den Tabak,
die in deze Provincie geteeld en niet
geconsumeerd wierdt, mogte worden
afgeschaftDe eerder genoemde Tho
mas Aertsz heeft zich van tabaksteler
tot tabakasimporteur „opgewerkt" -
behoort tot de „Virginische off anderen
uitheemsche negotianten" -, is boven
dien pachter van de tabaksimport van
Amersfoort en Eemland, heeft dus be
lang bij de belastingheffing ook op de
inlandse tabak. In 1637 moet hij de
bescherming van de Staten inroepen
omdat „soodanich rumoer ende onlus
ten op verresen dat d' selve tabackplan-
ters hem auplliant over het instellen der
voors. poincten niet alleen gedreycht
hebben sijn huys te spoliëren ende af te
loopen, maar hem oock om hals te
brengen, welcke dreygementen sy nog
dagelick reitererende syn
PERIODE VAN ECONOMI
SCHE OPBLOEI
Volgens van Bemmel zijn er in 1636
