300 jaar geleden in Gelderse Vallei
I
„cyildershof' nu een bfjna
vergeten begraafplaats
DONDERDAG 21 AUGUSTUS 1986
reportage
Over onegte kinderen en
het kerkhof voor zwervers
ACHTERVELD/LEUSDEN -In de Gelderse Vallei gebeurden 300 jaar geleden
allerlei merkwaardige dingen. Zo werden op het Vilderskerkhof in het buurtschap
Eemelaar, tussen Achterveld en Stoutenburg, en in de wijde omgeving van Barne-
veld mensen begraven die geen natuurlijke dood stierven.
Ook hadden bewoners zo hun eigen gedachten over kinderen die met de helm
geboren werden en aan vrouwen die in verwachting waren, kon men zien of er een
jongen of meisje op komst was.
„Onechte" kinderen kwamen ergens op een afgelegen plek ter wereld en waren
getekend voor het leven. De heer J. M. Schouten uit Achterveld diept enkele
opmerkelijke gebeurtenissen op uit de geschiedenis van deze streek.
Op last van Koning Willem III moest er een algemene begraafplaats komen. De gemeente
Stoutenburg kocht voor vijftig gulden een stuk grond. Op 6 juni 1872 werd aan Hendrik van
Karsbergen te Stoutenburg opdracht gegeven een brandspuitenhuis te bouwen, en verder
een hek voor de begraafplaats te stellen. Voor 244,- heeft hij dit werk mogen uitvoeren.
I
Stoutenburgerlaan woonde. Deze spoedde
zich op het rijwiel naar de plek des onheils.
Daar trof hij landlopers aan, die half versuft
waren van de drank. De veldwachter haal
de een lijk uit een omhulsel van smerige
jute zakken. Hij gaf de landlopers de op
dracht het lijk naar Barneveld te zeulen
waar het „buiten de heg" werd begraven.
In 1922 vonden jagers in de Stouten-
burgse bossen het lijk van een onbekende
man in staat van ontbinding. Waarschijnlijk
was hij vermoord, want zijn borst toonde
duidelijk een schotwond. Verondersteld
werd, dat hij de dief was die eens had
ingebroken bij de bovenmeester van de
school, omdat hij gestolen spullen bij zich
had. De vermoorde man werd begraven op
het Vilderskerkhof
Soldaat
In 1940 werd er fel gevochten in de
Gelderse Vallei. De kanonnen van de Hol
landse soldaten in het Doelense Veld ston
den gericht op de aanstormende Duitsers.
Wachtmeester der Cavalerie, foerier Jaco
bus van Heumen, vier maanden gehuwd
met Gerarda Hagen, sneuvelde op 12 mei
en werd eerst begraven op het Vilderskerk
hof. Dertien dagen later werd hij opgegra
ven, ingekist en per veewagen overge
bracht naar Ankeveen, waar hij werd her
begraven op de Rooms-Katholieke be
graafplaats."
Simpie
Tien jaar later of daaromtrent was er de
laatste begrafenis op het Vilderskerkhof
De landloper Simpie de Lijke (bijnaam)
met zijn spitsige kop, blauw van de drank,
en zijn stekelige haardos overleed binnen
de gemeente Stoutenburg. Onder lichte
wildstruiken en een verhoogd stukje vers
zand was zijn graf te vinden, aldus de heer
J. M. Schouten. Simpie die eens te voet was
getrokken naar de bedevaartplaats Keve-
laer zei ooit: ,,Ik Simpie en medelopers,
van Achterveld gegaan, wij bidden: zie Uw
mensen, zie ons goedgunstig aan".
Anno 1986 heeft het kerkhof geen waar
dige toegang meer. De omheining van prik
keldraad is kapot. Er staan twintig berke
boompjes en zes kleine eiken op de
graven verdorde takken, symbolen van
een verdorde tijd.
Zeer zeldzaam is een foto waarop een bedelaar is afgebeeld. Dirk Dot liet zich eens
fotograferen in zijn woonplaats Blancum en verkocht zijn „ansichlkart" voor een vierduit-
stuk (is 2Vi centen) aan de rijke lui in de Gooise dreven.
Geholpen door het Rooms Katholieke Armbestuur sleet hij zijn oude dag op meer gelukkige
wijze in het Sint Joseph Gesticht.'
Het vergeten Vilderskerkhof waar de natuur vrijwel alle sporen van een begraafplaats heeft uitgewist.
Als zo'n driehonderd jaar geleden ene
kind werd geboren, werd het van de
voetjes tot de oksels gezwachteld. Dit werd
zo strak gedaan dat de baby de beentjes
niet meer kon bewegen. Men hoopte op
deze wijze dat er niets scheef zou groeien,
want de angst voor gewrichtsziekte was
groot in die tijd Na gezwachteld te zijn,
werd de kleine in een wollen doek gewik
keld.
Kindersterfte
Er stierven veel kinderen in die tijd. Het
voedsel was eenzijdig. De kinderen kregen
vette geitemelk en boekweitmeel, eenzij
dig en te zwaar. Er zijn geen precieze cijfers
bekend, omdat het overlijden van kinderen
en zuigelingen niet altijd werd opgetekend.
Het was ongebruikelijk dat te doen.
Een kind dat op vrijdag geboren werd
zou vroeg sterven; werd het op woensdag,
zondag of met Kerstmis geboren dan was
het een gelukskind, zo geloofde men stellig.
Meer dan driehonderd jaar geleden wer
den er door Pastoor Meinardus van Houten
gemiddeld zestien kinderen per jaar ge
doopt in zijn pastoraats zeer wijde gebied
van Achteveld, Barneveld, Hoevelaken.
Scherpenzeel en Voorthuizen. Zijn opvol
ger Fredericus Holthausen „de Pater van
Barneveld" doopte achttien kinderen per
jaar van zijn pastorie, onder wie Gisbert in
't Walderveen, de zoon van de Jonkheer op
Terschuur en op de boerderij de Schaffe-
laar op de grens van Barneveld en Leusden.
Het kindertal in de gezinnen was groot.
Vijftien kinderen werden er geboren op
„De Rozelaar" onder Barneveld; veertien
kinderen op „De Vlierd-Eemelaar"; twaalf
kinderen in de „Klettersteeg" en op „Groot
Vinselaar".
De geboorte-aantekeningen voor het ge
wone volk zijn beperkt De meer „defti-
gen" krijgen een duidelijke omschrijving:
„Lidwina geboren op 8 Mei 1720 is een
kind van de Heer Heermans op het Hooger-
huis en meter is Mejuffrouw van Dolre."
In kleinere behuizingen worden geboren
de kinderen van:
Maria Rigters genaamd de Gelderse
Vrouw;
de Dicke Gies,
Janneke ut de Groene Stege,
de vrouw van de beste man.
bouwmeester op het Veehn,
de dagloner uit het hertogdom Kleef;
de dicke Trijne
Aangegeven worden de beroepsnamen als:
van de Callenbroeker Mooie.
Onechte kinderen
Veel „onechte" kinderen werden gebo
ren in een krot. In de schuur van de heer
Spieghel nabij Hamersveld, of in 't Houte
Huyssie onder Stoutenburg en zelfs langs
de zandweg onder Leusden
In het doopboek werd het kind aangete
kend als een „onegt kind".
Het ganse leven zou het onechte kind het
ondervinden en horen om een getekende te
zijn. „Tis un vuijong of vurdere".
Uit de bewegelijkheid van de vrucht uit de
ronding van de buik ter rechterzijde, de
gelukkige kant van de mens, is af te leiden
dat het dan een jongetje is. Een meisje is
minder van tel; sommige ouders hebben
twee kinderen en drie meisjes.
Vader Cats zei het later:
Die van een zoontje zwanger gaat
Heeft veel een schoon en blij gelaat
Maar gaat ze van een meisje zwaar
Ze is haar wezen niet te klaar.
Helmkinderen
Vroeger werd er soms een kind geboren
met een vlies over het gezicht. Zo'n kind
was met de helm geboren. Het bezat de
gave om zekere gebeurtenissen van te vo
ren te zien aankomen
Willem Vos is de vorige eeuw geboren en
eens wonende op „Nieuw Zwinnevoord"
onder de buurtschap Eemelaar weet te ver
tellen:
„Er waren vroeger kinderen, die met de
helm op werden geboren, met een vlies op
het hoofd op de wereld gezet. Zo'n vlies
moest direct stukgemaakt worden of, en
dat is het beste, onder de grond gestopt
worden. Waarzegsters uit de stad waren
gek op zo'n vlies. Als ze het hoorden liepen
ze de deur plat Maar je moest zorgen dat
het vlies niet in de handen kwam van zo'n
wijf. Want dan haalde de waarzegster er
gekke dingen mee uit. Het kind met de
helm op geboren kan altijd iets meer dan de
anderen, het was begaafder en sneller van
begrip."
Soms waren het wonderkinderen die al
les van tevoren zagen aankomen, meenden
anderen.
Jan van de Pol uit Terschuur, in 1879 op
Hamersveld geboren en eens wonende op
Terschuur wist het volgende „Je had kin
deren die met de helm op werden geboren.
Ze waren kogelvrij, geen kogel uit het ge
weer kon ze raken. Maar ze waren wel
ongelukkig wanneer ze het helmpje kwijt
raakten of als het werd gestolen. Dan was je
niet meer kogelvrij en wasje net als andere
mensen."
Cornelia Druyff-van Kolfschoten van
boerderij „De Vlierd" had weer een andere
mening „Als het kind betoverd was, kon
je dat direkt merken. Het was te voelen aan
het kussen. Als er na het schudden veren-
kransen in zaten, was het betoverd. Het
moest dan zonder kussen slapen en dan
ging het vanzelf over."
Volgens anderen waren het wonderkinde
ren die alles van tevoren zagen aankomen
Begraven op het Vilderskerkhof
Op het Vilderskerkhof in het buurtschap
Eemelaar, tussen Achteveld en Stouten
burg werden de slachtoffers van moord, de
bedelaar en verschoppelingen begraven.
Gijs de Kruijff uit Oud-Leusden vertelde
eens van een begrafenisstoet. „Op een
nacht zag zijn oom een lijkstoet gaan van
een rijke boer of van een jong ervan, die
aan een besmettelijke ziekte gestorven was
en die wier begraven op het Vilderskerk
hof, want de burgemeester wilde niet heb
ben dat ie in Leusden wier begraven."
In de zomer van 1909 werd in de Barne-
veldse Beek het lijk gevonden van T. H die
zou zijn vermoord door een landloper uit
Duitsland, tijdens een gevecht op de boe
renhofstede „De Tweel" onder de gemeen
te Barneveld. Het slachtoffer werd na een
ruzie ernstig mishandeld en levend in de
beek gegooid. Toen de verdronken man
gevonden werd, had hij afgerukte takken,
van struiken die langs de beek stonden, in
zijn handen geklemd.
Lijk
Gart v.d Belt en zijn huisvrouw Mane
v.d. Brug, die vlakbij het Vilderskerkhof
woonden, zagen dat enkele lieden bezig
waren een gat te graven om er kennelijk
iets te begraven Zij waarschuwden veld
wachter Peter Kuvt, die net voorbij de
