Over betekenis, gebruiken, bijgeloof en gewoonten
DINSDAG 23 DECEMBER 1986 MEÜSIIEP kPfPlt
9
Kerstmis door de eeuwen heen
Wanneer je je verdiept in de geschiedenis rond de
viering van het kerstfeest door de eeuwen heen, kom
je van de ene in de andere verbazing: in verschil
lende landen en tijden werd het feest op geheel eigen
wijze betekenisvol ingevuld.
Dit verhaal wil enig idee geven van diverse ontwik
kelingen met betrekking tot het kerstfeest; het wil
echter geenszins de pretentie van volledigheid heb
ben. Dat kan ook niet: er zijn vele boeken en tijd
schriften door de eeuwen geweest, die dit onderwerp
hadden.
Foto: Janus Visser. (Archief Leusder Krant)
Door
Jaap Riewald
Dat met Kerstmis het feest van
de geboorte van Jezus Christus
wordt gevierd, zal voor me
mand iets nieuws zijn. Dat het
lang met zeker is, dat Christus
inderdaad op 25 december ge
boren is, is aan minder mensen
bekend. Interessant wordt dan
meteen de vraag, waarom men
dan toch op juist deze dag de
geboorte van Jezus viert.
Naar de betekems stamt het
woordt 'Kerstmis' etymolo
gisch af van het Oudengelse
'Cristes Maesse', in een nieu
wer Engels 'Christ's Mass'.
Al gauw kom je tot de ontdek
king, dat het feest van Jezus'
geboorte pas rond het jaar 336
(uiteraard na Christus) als zoda
nig werd gevierd in Rome. De
theologisch verschillende me
ningen moeten de gemoede
ren in het uitgestrekte Ro
meinse Rijk hoog hebben op
gelaaid: in het oostelijk ge
deelte van het Romeinse Rijk
vierde men tot dan toe op 6 ja
nuari de geboortedag van Jezus
samen met de feestdag van Je
zus' doop.
In de vierde eeuw werd het
steeds algemener geaccep
teerd dat 25 december de
meest geëigende datum was
om het geboortefeest van Jezus
te vieren. Uit de geschiedenis
is bekend, dat met name Jeru
zalem daar nog lange tijd veel
moeite mee heeft gehad. In de
Armeense Kerken houdt men
tot op de dag van vandaag nog
steeds 6 januari aan als meest
correcte dag.
In de overige oosterse landen
van het Romeinse Rijk kwam
men tot de vienng van twee be
langrijke Jezusfeesten: 25 de
cember, de verjaardag van Je
zus en 6 januari; de doop van
Jezus. In de westerse landen
werd 25 december eveneens
aangehouden als geboortedag
van Jezus, terwijl de zesde ja
nuari verheven werd tot dat van
de Epifanie: het feest van Drie
koningen.
CONJUNCTIE
In 1959 schrijft dr. A.J.M. Wan
ders onder meer; "We weten
er -eerlijk gezegd - niets van.
Immers, omtrent het jaargetij
waann de Heiland ter wereld
kwam, is ons geen énkele bij
zonderheid bekend. Niet de
sterren van de winterhemel zijn
bij de geboorte van betekenis
geweest. Wél andere daarente
gen..."
Wanders schrijft vervolgens,
dat behalve het jaargetij ook de
datum en het jaar onzeker zijn.
Hij vertelt hoe aan het einde
van de middeleeuwen de mon
nik Dionysius Exiguus - deze
was pauselijk archivaris van
paus Hormidas - ervan over
tuigd was. dat de geboorte van
Christus een nieuwe jaartelling
met zich mee moest brengen.
Later zou echter blijken, dat
Dionysius Exiguus een chrono
logische fout gemaakt had
Maar hóeveel jaren eerder de
Heiland geboren zou moeten
zijn, was een veel moeilijker
vraagstelling.
Uiteindelijk droeg de sterren
kunde er in belangrijke mate
toe bij dat men steeds meer
ging denken, dat Christus ge
boren is in het jaar 7 voor Chris
tus. Met name de zeer zeld
zame conjunctie (conjunctie is
een begrip uit de sterrenkunde
dat betekent dat twee of meer
sterren een zodanige stand
hebben ten opzichte van de
aarde, dat zij lijken samen te
vallen) van Jupiter en Saturnus
heeft zó veel - vermoedelijke -
duidelijkheid geschaft, dat
Wanders er van uit gaat dat
juist dit zéér weinig voorko
mend verschijnsel dat is, wat
de drie wijzen gezien (zouden)
hebben;
"Half april (van dat jaar 7 vóór
Christus) waren de planeten 's
ochtends in de morgensche
mering in zicht gekomen. Dat
is de tijd waarop elke jaar
lijkse zichtbaarheidsperiode
van een ster of een planeet een
aanvang neemt. Eind mei ver
toonden beide hun eerste con
junctiedag en op 3 oktober
(grote verzoendag) herhaalde
zich die samenstand als een
hernieuwde waarschuwing.
Terecht konden de wijzen dan
ook tegen Herodes, als toelich
ting op zijn vraag 'Waar is de
pas geboren Koning der Jo
den?', verklaren: 'Wij hebben
zijn ster in de stralen der mor
genschemering zien verschij
nen...'
HEIDENS
Sommigen zeggen, dat de vijf
entwintigste december toch
hélemaal niet zo willekeurig
was. Immers, het is bekend dat
op deze dag de geboorte van
de god Mithras werd gevierd.
Deze Mithras was een oude Ari
sche lichtgod, oorspronkelijk
de hoeder van de kosmische
orde en de beschermer van al
lerlei verdragen.
Deze godheid kwam onder
meer voor in de Indische Ve
da's en in de Perziche Avesta.
Men nam in die tijden aan, dat
deze godheid tezamen met zijn
'collega-god' Varuna een meer
ethisch karakter had dan alle
andere goden. In de oud-
Griekse mythologie zien we de
vereenzelving met de zonne
god Helios, die later door de
Romeinen weer werd verheven
tot de 'Deus sol invictus', de on
overwinnelijke zonnegod.
Mithras was een godheid waar
het christendom nog bijzonder
veel moeite mee heeft gehad
Het Mithrasfeest had een die
pere betekenis bij de verering
van de zon.
JOELFEEST
Traditioneel begon op de vijf
entwintigste december het
Germaanse midwinterfeest ter
ere van de toenmaals aanbe
den godhedem dit feest kreeg
de betekenis van eenf groot
'zielenfeest' en werd met de
naam 'Joel' aangeduid. Een
feest dat tevens het karakter
van een dodenfeest had: men
geloofde dat de geesten van de
voorouders op deze dag onder
de levenden terugkeerden om
aan hun feesten te kunnen
deelnemen.
Het feest had een overwegend
blij karakter, zo valt eenduidig
te lezen in alle werken die ik er
op heb nageslagen. Zowel een
genieten van de gaven voor het
winteroffer alsook een econo
misch aspect stonden centraal
gesteld achter dit feest: immers
het was ook de slachttijd. Er
kon weer verdiend worden, zij
het dan meestal door middel
van ruilhandel.
De Germanen hadden hier
geen weet van. De datum werd
door hun overgenomen om de
zonnewende te vieren. Het op
komende christendom bleek
later niet opgewassen tegen al
deze heidense gebruiken. Het
nam er genoegen mee om de
feesten te laten voor wat ze wa
ren. Het drukte er echter wél
zijn eigen stempel op.
LICHT
Rond Kerstmis zijn de dagen
zeer kort; de zon schijnt maar
kort. De tijd rond Kerstmis
wordt ook wel eens de 'don
kere tijd' genoemd. Vanouds
is het een tijd waarin de men
sen reikhalzend uitzien naar
het nieuwe leven. In de chris
telijke traditie heeft deze tijd
wel een héél bijzonder karak
ter gekregen, dat van de ad
vent: de tijd waarin men reik
halzend uitziet naar de komst
van Jezus, de Messias.
Vanuit het oosten heeft de vie
ring zich verspreid over Gallië
en Spanje. In Rome is de ad
vent pas in de zesde eeuw in
gevoerd. Het is bekend dat de
oosterse en westerse tradities
onderling verschillen in de
duur van de advent (vier tot
acht weken). Het gebruik van
adventskransen begon in te ra
ken.
De adventskransen werden (en
worden) gebruikt in de vier-we-
ken-tijd voor Kerstmis. Op eer
ste adventszondag wordt er
een kaars aangestoken: enig
licht is al zichbaar De laatste
zondag voor kerstmis branden
dan vier kaarsen.
Gedurende deze tijd staat in de
christelijk-katholieke eredienst
het bekende 'Rorate Caeli'
centraal, een smeekbede en
boetelied inéén, een uitdruk
king van smachtend verlangen
naar de Messias.
VRUCHTBAARHEID
In een voor mij niet duidelijk te
tracteren bron schnjft een ze
kere Willem Hoffman (onge
veer dertig jaar geleden):
'Sinds onheuglijke tijden omvat
deze periode twaalf dagen, ge
rekend vanaf 21 december:
Midwinter, maar ook de feest
dag van de heilige Sint Tho
mas..."
Op deze feestdag wordt, zo
schrijft Hoffman verder, in
Twente de Midwinterhoorn ge
blazen, een hoorn van reus
achtige afmetingen. In Fries
land is het gebruik om op kerk
hoven de klok te luiden.
Hoffman schrijft, dat het hoorn
geblaas en het klokkenluiden
uit heidense tijden stammen,
de geesten die de vruchtbaar
heid van het komende jaar zou
den kunnen bedreigen, moes
ten op die manier verdreven
worden. Bij onze zuiderburen
kent men het 'thomassen', een
gebruik waarbij kinderen hun
ouders en schoolmeesters, ja
zelfs misdienaars hun ka
pelaans buiten sloten. Vervol
gens werd de deur pas open
gedaan nadat de buitengeslo-
tene beloofd had om het een of
ander te geven...
ONNOZELE KINDEREN
Het kerstfeest staat duidelijk
niet alleen. Sint Nicolaas heeft
een historische koppeling ge
kregen aan het kerstgebeuren
via een omweg. De oorsprong
namelijk van de 'kerstman', de
Amerikaanse 'Santa Claus', is
niemand minder dan onze ei
gen Sint Nicolaas, in het verle
den door Nederlandse emi
granten geëxporteerd naar
Amerika.
Op 26 december wordt het
feest van Sint Stefanus ge
vierd. Lange tijd werd op 28
december het feest van de on
nozele kinderen gevierd: een
herdenking van de gruwelijke
kindermoord die Herodus be
ging. Op die dag waren in de
gezinnen de kinderen de baas:
zij functioneerden als ouders,
terwijl de laatsten een dag
kind waren. Zelfs mocht in
lang vervlogen tijden één der
koorknapen van een kathe
draal voor bisschop spelen:
getooid met mijter en kromstaf
mocht hij het altaar bestijgen.
Sommige pessimistisch ge
stemde pedagogen gaan er
van uit, dat het tegenwoordig
voortdurend Onnozele-Kinde-
ren is...
Alsof dit alles nog niet genoeg
is, wordt ook uitgebreid aan
dacht geschonken aan de jaar
wisseling
BIJGELOOF
Zoals de Joden door de Schrif
ten werden heengeleid naar de
Messias, zo ontbrak het ook de
heidenen niet aan tekenen die
hun spraken van een verlosser,
van heil en van leven. In onze
tijd zal een beter begrip van
Germaanse gebruiken kunnen
bijdragen tot meer inzicht in de
achtergronden van ons huidige
kerstfeest.
Men ging er vanuit, dat het vol
gende gelukbrengend was:
"Bind nat stro om de fruitbo
men om ze het jaar daarop veel
vruchten te laten dragen."
Om onheil te voorkomen moest
de kerstcake beslist niet vóór
de kerstavond worden aange
sneden. Jonge meisjes kregen
het advies om achterstevoren
naar een pereboom te lopen, er
negen keer omheen te draaien,
waaiop zij het beeld te zien
zouden krijgen van hun toe
komstige echtgenoot.
Veel bijgeloof had te maken
met allerlei planten. Hulst bij
voorbeeld zou beschermen te
gen heksen en het boze oog,
symbool voor het brandende
braambos, waarin God aan
Mozes verscheen. Maar ook
symbool voor de doornen
kroon van Jezus. Taxus, een
zeer giftige plant voor mens en
dier, beschermde tegen hek
sen. Van de klimop werd aan
genomen, dat hij beschermde
tegen dronkenschap. Rozema
rijn zou zijn geur gekregen
hebben, toen de doeken
waarin het Christuskind ge
wikkeld was, over de plant te
drogen werd gehangen; de
plant stond voor blijde herin
neringen en vriendschap.
Het geloof aan de maretak, de
mistletoe, wilde dat geluk werd
gebracht aan hen die de plant
aan de balken hingen. Het
volksgeloof - natuurlijk ook gij-
geloof - schreef onheilwerende
eigenschappen toe aan de
plant.
OFFERVUREN
De verering van de teelkracht
der natuur komt men in de ge
schiedenis regelmatig tegen,
zeker waar het om kerstgebrui
ken gaat. Het zogenaamd
'kerstblok' of de 'kersttobbe'
hennnert aan de offervuren. In
Duitsland sprak men van 'Juhl-
block' of'Weihnachtsblock'
De belangrijkste symboliek die
er echter achter zit is van ele-
mentair-menselijke aard: het
nieuwe leven door de 'zonne
wende'. Daarom heeft Kerstmis
ook voor velen een zonnig ka
rakter gehouden, al was de zon
niet meer de hoofdgedachte
achter de vienng.
Kerstblokken dateren in ieder
geval van 1264 blijkens een uit
spraak van één der schepenen
van het plaatsje Susteren in
Limburg. De naam van het
kerstblok onderging verschil
lende verandenngen, afhanke
lijk van tijd en geografische si-
tuenng. In plaatsen als Belfeld,
Echt, Weert. Helthuizen, etce
tera werden nog lange tijd de
beste houtblokken voor het
kerstfeest bewaard. In de oos
telijke provincies wordt hier en
daar nóg de kersttobbe bij de
haard gelegd. In Brabantse
streken sprak men van 'korst-
post'.
Van de kerstboom wordt pas
vrij laat in de geschiedenis
melding gemaakt. Omstreeks
de zestiende eeuw verschijnen
de eerste geschreven en ge
schilderde berichten over het
gebruik van de spar als kerst
boom. De kerstboomversierin
gen ontstonden pas in de vol
gende eeuw, terwijl een eeuw
later pas met lichtjes gewerkt
werd. Het duurde nog tot laat
in de negentiende eeuw eer de
kerstboom bij ons in gebruik
kwam.
Protestanten zijn er mee begon
nen: veel wijst erop dat vooral
zondagsscholen en kerken aan
de import uit Duitsland hebben
meegewerkt, waarna de boom
vanuit de kerk een plaats kreeg
in het huisgezin. Maar niet
overal werd de kerstboom ge
plaatst: men bleef nog lange
tijd veel moeite hebben met de
heidense achtergronden,
schrille contrasten ten opzichte
van het goddelijke karakter van
de geboorte van Jezus.
BELANGRIJK
De kerstboom is een belangrijk
element van de kerstviering,
dat ons herinnert aan de tijden
dat goddelijke eer werd bewe
zen aan bomen: goddelijke zin
nebeelden van onverganke
lijke wezens. Er bestaat een le
gende uit de tijd der Germa
nen: Toen Sint Bonifatius eens
door een woud trok. ontmoette
hij een horde woestelingen die
aan hun dondergod Thor een
kind wilden offeren bij een eik
die aan Thor gewijd was. Door
de boom om te hakken kon de
geloofsprediker het kind red
den.
Vervolgens bouwde hij vlak bij
deze plaats een kapel. Toen die
gereed en ingewijd was, be
gon spontaan een spar te
groeien op de plaats waar de
eik gestaan had. Bonifactius
heeft de spar vervolgens verhe
ven tot een heilige boom. Op
deze manier zou te verklaren
zijn, weer volgens Hoffman,
hoe de spar tot kerstboom is
geworden.
FRANKRIJK
Rond de jaren zestig werd in
één van onze dagbladen mel
ding gemaakt van het feit, dat
de Fransen het kerstfeest totaal
anders vieren dan in onze stre
ken: het feest had daar voorna
melijk in de nacht plaats. In die
tijd reageerde een Franse
dame zeer verwonderd toen
een Nederlandse journalist
haar vertelde, dat Nederlan
ders het kerstfeest met alleen
echt vièrden, maar dat het voor
hen óók het grootste en intièm-
ste huiselijke feest van het hele
jaar was.
De Franse dame deed melding
van de volgende zaken: "De
middernachtsmis is in Frankrijk
alléén maar de middernachts
mis Zij bestaat niet, zoals in de
Nederlandse nachtmis, uit een
reeks van dne missen Ieder
een heeft haast om heen te
gaan: naar de restaurants waar
de tafeltjes reeds weken van te
voren zijn besproken. Of zij
gaan naar huis, waar het réveil-
lon wacht aan een schitterend
gedekte tafel, waarop de wijn
fonkelt in de glazen en waar
geung gebraden kalkoenen en
de traditionele 'boudin blanc',
de witte bloedworst behoren
tot de hoofdschotels van een
njk gevarieerde en overvloe
dige maaltijd.
Het réveillon is een uitbundig
feest zonder een spoor van
weekhartige sentimentaliteit,
vrolijk, opgewekt, stralend en
op den duur, naarmate de eer
ste honger gestild is en de eer
ste glazen wijn goed zijn geval
len, joyeus, luidruchtig; vooral
wanneer de dansmuziek van de
radio en pick-ups de gasten op
wekt tot een ongedwongen
cha-cha-cha en soortgelijke
dansen.
De Franse kinderen vinden in
de ochtend bij hun bed de
kerstgeschenken die Père
Noël daar in het holst van de
nacht heeft neergelegd. Met
Kerstmis tonen alle Franse va
ders en moeders hoe dol zij op
hun kinderen zijn door hun te
overladen met kado's.
Het verhaal gaat, dat ook de
Franse vrouwen het met name
niet gemakkelijk hadden rond
de kersttijd: de geweldig ko-
pieuze maaltijden moesten tot
in de finesses bereid zijn Maar
bovendien moest iedere vrouw
zich voor het réveillon bijzon
der mooi opmaken. Zij spaarde
zich daarbij kosten noch
moeite. Haar vermoeidheid
wist zij te verbergen tot na het
feest: als de chaos die over
bleef weer tot normale propor
ties is teruggebracht. De vol
gende drukte stond haar echter
meteen weer te wachten: het
oudejaarsréveillon.
EETGEWOONTEN
Wordt tegenwoordig steeds
meer afgekeurd, dat kerstmis
moet ontaarden in een enorme
eetpartij, van de oude germa-
nen is het bekend, dat zij het
geloof hadden, dat alles wat zij
aten, gode welgevallig was: ja
zelfs een geschenk aan hen.
Tegenwoordig ontdekt men
steeds meer dat er de beteke
nis van het kerstfeest en de be
leving daarvan een stuk solida
riteit met de armen onder ons
inhoudt.
Van de germaanse tijd tot de
huidige tijd is dat echter niet
altijd zo geweest. Het eten van
kerstbrood is al zeer oud en
stamt vermoedelijk van het
voorchristelijke 'offerbrood'.
In latere tijden kreeg men te
maken met diverse gebaksvor-
men die allemaal het symbool
van het vruchtbaarheidsbegin
sel, van het nieuwe leven met
zich meedroegen. Alom be-'
kend zijn natuurlijk kerstbro
den, kerstkransen en -koeken.
In de loop der tijden heeft zich
de kerstmaaltijd steeds verder
verfijnd. Thans doen de hore
cabedrijven de grootste moeite
om U het zo makkelijk mogelijk
te maken.
In het boekje 'Onze Folklore'
van S.J. van der Molen en Paul
Vogt, dat de ondertitel 'Het Jaar
Rond' heeft meegekregen,
staat te lezen, dat het nog niet
eens zo heel lang geleden is,
dat Kerstmis helemaal niet zo'n
opvallend karakter had als te
genwoordig. De plechtige
sfeer was er natuurlijk wel: de
kerkdienst op eerste kerstdag
zou door memand worden ver
zuimd. De avond voor kerstmis
heette in Twenthe Hilling Oa-
vond: alles moest dan netjes
opgeruimd zijn; het boerenge
zin las in de bijbel en bij de
haard zong men gezangen; de
'stoete' zorgde er alleen voor
dat ook de inwendige mens
verzorgd werd.
Op de eerste kerstdag moch
ten de kinderen vooral niet tè
luid spelen. In de Graafschap
en in Drenthe was het een
eeuw geleden al niet anders:
de sfeer was rustig en plechtig.
De kinderen mochten niet bui
ten spelen. Ouderwetse men
sen veroordeelden het uitgaan
op die dag. Op tweede kerst
dag, Sint Steffen, was er van die
plechtigheid niet veel meer te
bespeuren.
KERSTSTAL
In rooms-katholieke gezinnen
gaf de kerststal een ongewone
glans en sfeer aan de kerstvie
ring; veel meer dan de kerst
boom. Het is bekend dat om
streeks 1370 in Roermond al
een kerststal in de kerk was.
Utrecht noteerde dat gebruik in
1489. Vanuit de kerken is de
kerststal overgewaaid naar de
gezinnen. De vroeg-negen-
tiende-eeuwse romantiek heeft
in niet onbelangrijke mate de
vervaardiging van kerstgroe
pen gestimuleerd.
In Duitsland werden zo
genaamde Krippenvereine in
het leven geroepen die zich
speciaal bemoeiden met ver
vaardiging en promotie van
kerstgroepen. Zelfs in de open
lucht werden kerstgroepen ge
plaatst; ja zelfs met levende mo
dellen. Dat laatste kan men be
wonderen in bijvoorbeeld Ol-
denzaal, waar het hele kerstver
haal in een voormalige boer-
derj door kinderen wordt uitge
beeld.
KERSTWENSEN
Lange tijd is het gebruik ge
weest om elkaar kerstwensen
en kerstpakketjes toe te sturen
per post. Lange tijd zijn diverse
mensen uiterst creatief ge
weest in het zelf vervaardigen
van kerstwensen: prachtige li
nosneden en houtgravures zijn
overgebleven.
De postenjen kwamen jaar in
jaar uit weer in de grootste pro
blemen verzeild: men kon de
enorme topdrukte gewoon met
verwerken: allerlei belangrijke
post bleef vaak gewoon liggen;
zeker nadat men de bestellin
gen op zon- en feestdagen had
afgeschaft. Vooral de engels-
talige landen konden geen ge
noeg krijgen van de 'season's
greetings'. Europeanen kregen
het idee, dat je niet meer van
de lijst van 'begunstigden' af
kon raken, wanneer je eenmaal
voor een 'Christmas gift' in aan
merking was gekomen.
Zeker in de tijden dat het leven
in Amenka goedkoper was dan
het leven in onze landen, wis
ten de geschenken van de
Santa Claus veel blijheid in Eu
ropese gezinnen te brengen.
Het lijkt erop, dat ook het kerst
mannetje wat minder gemoti
veerd is om nog diep in zijn
portemonnee te tasten. Het
geen wel weer verder gevol
gen zal hebben voor diezelfde
economie.
OMVANGRIJK
Zoals in het allereerste begin
verteld is, heeft het geen en
kele zin om alles met betrek-
lang tot het kerstfeest uit te die
pen. Er is gewoon te veel aan
gegevens om in kort bestek
hier weer te geven.
Je zou nog hele verhandelingen
kunnen houden over de ont
wikkeling van het kerstthema
in de literatuur van diverse lan
den, in de schilderkunst, in de
muziek. Dit, toch nog vnj uit
voerige verhaal, heeft U slechts
een beknopte kijk willen geven
op sommige achtergronden
van ons kerstfeest
