„We weten weer meer van p== de Leusdense historie" De dorpskerk als maquette Historische Kring herhaalt tentoonstelling van 12 jaar geleden plaatselijk nieuws LEUSDEN - Twaalf jaar geleden richtte men ter gelegenheid van het 1200 jarig bestaan van Leusden een overzichtstentoon stelling in over twaalf eeuwen Leusden. Daarbij werd de akte waarin Karei de Grote in 777 Leusden als Lisiduna noemt als uitgangspunt genomen. De tentoonstelling werd in 1977 na een paar dagen afgesloten. Door het onverwacht overlijden van burgemeester mr. A.H. van der Post moesten alle feestelijkhe den afgebroken worden. 1212 jaar na de handeling van Karei de Grote acht de Historische Kring Leusden het moment aange broken om de tentoonstelling over te doen. „Maar beter, aange past aan de nieuwe inzichten en zonder de twintigste eeuw, want de veranderingen in onze eeuw zijn een aparte tentoon stelling waard," aldus de voorzitter van de Historische Kring, drs. R. Polak. Karei de Grote heeft vast niet kun nen dromen dat zijn 'alledaagse handeling', zoals de Polak het uit drukt, ruim 1200 jaar geleden zo veel commotie zou blijven veroor zaken. Hij zette zijn handtekening onder de akte waarmee hij een aantal goederen, waaronder stuk ken grond, aan de kerk van Utrech gaf. In deze oorkonde werd villi Lisiduna voor het eerst genoemd Die villa is nog niet gevonden. Ver moed wordt dat hij ergens in de buurt van oud-Leusden moet heb ben gestaan. Het was meer een flinke boerderij waarop en waarbij de hongen werkten. Die villa stond er al voor dat zij genoemd werd in de oorkonde. Lisiduna bestaat dus langer dan 1212 jaar. Veel lan ger, want sporen wijzen terug naar bewoning tot in de middensteen- tijd. Vooral over deze eerste bewo ning is sinds de vorige tentoonstel ling meer bekend geworden. In het tegenwoordige gebied van het landgoed Den Treek-Henschoten en op de Leusderhei zijn de bewij zen gevonden van bewoning tij dens de steen- en bronstijd, onge veer van 3000 tot en met 700 voor Christus. Dankzij de aanleg van de snelweg bij Oud-Leusden vond men daar bij opgravingen aanwij zingen die er op wijzen dat dit ge bied ook in latere tijden min of meer permanent bewoond is ge weest. De grote vraag voor historici en de amateurs verenigd in de His torische Knng Leusden is of dit ge bied onafgebroken vanaf de steentijd bewoond is geweest. Po lak kan op basis van de nu tot zijn beschikking staande gegevens niet anders dan de veronderstel ling handhaven dat Leusden na het jaar 400 gedurende ruim een eeuw onbewoond is gebleven. Gere kend vanaf de nieuwe steentijd, circa 3000 jaar voor Christus tot aan 1989 is men een kniesoor als men op een eeuw let. De bewoning van Leusden door de eeuwen heen zal daarom als een rode draad door de tentoonstelling lopen, waarop de veranderingen in het landschap en de vondsten uit de verschillende periodes centraal zullen staan. door Marianne de Valck Op de tentoonstelling zal vanaf vrij dag 20 oktober de urn te zien zijn die is gevonden in een van de graf heuvels bij het Trekerpunt. Gele gen in het tegenwoordige land goed Den Treek aan de Trekerweg richting Doornseweg bij de tweede parkeerplaats en speelkuiL In de jaren vijftig werden daar twee graf heuvels afgegraven en gerestau reerd. In een van de heuvels wer den twee urnen aangetroffen, waarvan er één volkomen gaaf was. Zij was beschermd gebleven door een zwaar stuk eikehout dat er over heen was gelegd. Deze urn is gedateerd op ongeveer 1400 jaar voor Christhus en behoort tot het type van de zogenaamde Hilver- sum-cultuur, omdat hij het model heeft van de urn die in 1889 bij Hilversum gevonden werd. On danks het Romeinse gebod waarin bepaald werd dat na hun neder laag in het jaar 9 een strook van 50 mijl aan de grens van hun gebied onbewoond moest blijven, Leus den viel daarin, zijn resten van be woning gevonden. Opgravingen in de jaren tachtig, dus na de eerste tentoonstelling, hebben aange toond dat ook in deze periode ne derzettingen bestaan hebben In de ijzertijd (vanaf 700 jaar voor Chris tus) stonden 'hier" een aantal boer derijen. Met hier wordt vooral het gebied ten westen van het tegen woordige Leusden bedoeld. De aanwezigheid van boerderij en is afgeleid van de verkleuringen in het zand door de verrotting van de steunpalen achtergelaten. Bij de aanleg van de rijksweg bij Oud- Leusden werd op deze manier een duidelijke plattegrond zichtbaar van een brede twaalfde-eeuwse boerderij, zoals die er in het veld uitzag. Op de tentoonstelling is een volledig overzicht te zien van de opgravingen bij de rijksweg. VILLA Oude kaarten geven op de tentoon stelling weer hoe het land in onze woonomgeving verdeeld en be bouwd werd. Daaronder prachtige geïllustreerde en ingekleurde kaarten. Deze kaarten zijn afkom stig uit het Sint Pieters-Bloklands gasthuis in Amersfoort. Dit gasthuis had en heeft grote bezittingen in onze omgeving. Het gaat daarbij vaak om door schenkingen verkre gen grond die nauwkeurig werden opgetekend. Kaarten daterend uit het begin van de achtiende eeuw en getekende door de befaamde W.D.Roy geven niet alleen de ma ten aan, ook de bebouwing en de opbrengst. Behalve dat daaruit duidelijk wordt wat men zich bij 'villa Lisiduna' moet voorstellen is daaruit op te maken dat de middeleeuwen in deze streek langer heeft geduurd dan volgens de geschiedkundige indeling telt. Industrualisatie bleef uit met als gevolg dat de landbouw tot aan de uitvinding van de kunst mest ongeveer hetzelfde bleef. Pas in de laatste eeuw veranderde de omgeving snel en opmerkelijk. Wanneer steeds meer land aan het eind van de vorige eeuw in handen komt van de familie De Beaufort neemt de bebossing m snel tempo toe. Het is bijna onvoor stelbaar geworden om te beden ken dat de bossen rond Leusden amper een eeuw oud zijn, dat daar voor de landbouwgronden zich eindeloos naar het westen en oos ten uitstrekten. TORENTJE Mogelijk is de 'villa Lisiduna' de aanleiding geweest tot meer ge groepeerde bewoning. In ieder ge val besteedt de tentoonstelling veel aandacht aan het kerkje dat in oud-Leusden gestaan heeft. Het to rentje dat heden ten dage nog rest heet het oudste torentje van Ne derland te zijn. Gebleken is dat het bijbehorende kerkje ooit gebouwd T a bij de woonomgeving weer. „Zich is met tuf (duif)steen een materiaal dat na ongeveer 1000 niet meer voor dergelijke projecten gebruikt werd. De geschiedenis van het kerkje geeft zowel de groei als het verval van de gemeenschap erom heen weer, waarbij de bebouwing zich steeds minder rond de kerk schaart en zich steeds vaker naar het oosten verplaatst. Goos van Leeuwen maakte een maquette waarop te zien is hoe de kerk er ooit moet hebben uitge zien. De kerk stond er tot 1827. Ze werd afgebroken net voor men met de bouw van de Hervormde kerk aan de Arnhemseweg klaar was. De nieuwe kerk werd een jaar later officieel in gebruik genomen. Voor de reformatie heette het oude kerkje de Smt Anthoruuskerk, voor het eerst genoemd door bisschop Ansfned. Deze bisschop heet de stichter van het klooster aan de Heiligerbergerweg te zijn waar zijn 'cel met kapelletje' in de eerstvol gende eeuwen uitgroeide tot een groots buiten waar nu nog de Ho- horst van over is. In haar bloeitijd bediende de Sint Anthoruuskerk parochianen uit Amersfoort, Hoe velaken, Hoogland, Leusden, Leus broek en Bavoort. Maar in Amersfoort kwam de Jons- kerk en in Hoevelaken en Hoog land werden zelfstandig. Na de re formatie lijkt de teloorgang ver sneld door brand en teruglopende bewoning. LOOKHORST In het tijdschrift van de Historische Kring dat vier maal per jaar ver schijnt, schreef de voorzitter van geschiedenisleraar Polak veel over de bevindingen van de historici over Leusden. Het tijdschrift komt gewoonlijk alleen bij de leden van de Kring die daarvoor twintig gul den per jaar betalen. Het is nu voor vijftig cent bij de tentoonstelling verkrijgbaar. In zijn inleiding schnjft Polak over het bestaan van de ridderhofstad Lookhorst. Vol gens hem moeten we daarbij niet denken aan een kasteel met kante len en torens, maar meer aan een versterkte boerderij gelegen in wat nu particulier gebied is rond het Lockhorsterbos. Hier zetelde in de middeleeuwen de voogd over de goederen van de Sint Paulusabdij in Leusden. De Sint Paulusabdij was voortgekomen uit de kapel van bi- schop Ansfned en verbonden aan wat we nu de Hohorst noemen. La ter verplaatste de abdij zich naar Utrecht waar de Pauluskerk nog altijd staat. Maar we hadden in deze streken dus ook een ridder. In 1256 voor het eerst genoemd nd- der Adam van Lockhorst. Er waren zelfs ridders die elkaar bevochten. Volgens Polak kende men in deze streken net zo iets als de Hoekse en Kabeljouwse twisten, ook wel 'de Lockhorster en Lichter- berger variant' genoemd. Het lijkt voor de hand te liggen dat de Lich tenbergers woonden op de plek waar het ziekenhuis met dezelfde naam gesitueerd is, maar historicus Polak durft dit niet met zekerheid te beweren. „Over de Lockhorster ridders is nog erg weinig bekend. We denken dat de strijd bestond uit zogenaamde adeltwisten waar bij de belangrijkste adel uit de stad Utrecht tegenover belangrijke gToepen in het Sticht stonden." Waarbij hij overigens verzucht dat de onbekendheid van deze ge schiedenis mede te wijten is aan de zware nadruk die de geschiedenis van het westen van het land altijd krijgt. Alsof wat in deze streken gebeurde, minder belangrijk is. HAMERS VELD In de geschiedschrijving van Leus den worden volgens Polak vanaf ongeveer de dertiende eeuw twee gebieden onderscheiden; de Leus- densemark en Hamersveld. In een 'mark' verenigden zich eigenaars van hoeven, waaraan het recht op gebruik van gemeenschappelijke wilde gronden verbonden was. Dit mede als gevolg van bevolkings toename, waardoor nauwkeurige afspraken wie wat, waar mocht doen noodzakelijk werden. In de Leusdensemark verkoos men daarbij het land vanuit een andere richting te bewerken dan in Ha mersveld, hetgeen aan de kaarten nog steeds te zien. Voor dit doel stelde het Rijksarchief een aantal mooie stukken beschikbaar. In de oude geschriften waann de 'Mark hoeven' genoemd werden zijn nog altijd de namen van boerderijen uit de twintigste eeuw te herkennen. Een aantal boerderijen bestaat nog en een aantal namen zijn nog in gebruik. Zoals Vlooswijk bij het AC restaurant, Groot Loevezijn in Heet- veld, Groot Ravenshorst, Groot Santbrinc, Klein Sandbrinc, 't End en langs de Heiligerbergerbeek Bruine Haar, Bavoort en Ruiten beek in de buurt van de Treeker- weg. Voor zover kritiek gerechtvaar digd is op basis van een beschrij ving vooraf, lijkt het jammer dat op de tentoonstelling heden en verle den met meer met elkaar verbon den zijn. Behouden plaatsen uit het verleden zijn bijvoorbeeld niet met recente foto's op de tentoonstelling aanwezig. Wel aanwezig natuurlijk een groot aantal 1 andbouwvoor- werpen zoals m deze streek in ge bruik waren. Zoals de bodebus, het onderscheidingsteken van de bode die het contact onderhield en coördineerde tussen de 26 hoeven van de Leusdehsemark. Met daar bij maquettes van een oude tabaks- schuur, een boerderij uit de Franki sche periode zoals die gerecon strueerd werd op basis van de on langs afgesloten opgravingen, een maquette van het kerkje en natuur lijk veel aandacht voor de in ere herstelde duiventoren. Door mid del van met name de pentekenin gen gemaakt door mevrouw Ter Horst en de beeldengroep waar mee de overhandiging van de akte wordt uitgebeeld krijgt het verle den 'gezicht'. De Historische Kring heeft veel werk verzet om tot deze tentoon stelling samen te stellen. Hoewel men uitgegaan is van de tentoon stelling van twaalf jaar geleden is gekozen voor een andere indeling en heeft men deze waar mogelijk aangevuld. Voor de jeugd is een lesbnef samengesteld. Op de ten toonstelling is veel informatie aan wezig in de vorm van diaseries en stencils. De Historische Kring heeft vier jaar na haar oprichting, onge veer 150 leden. De voorbereiding van de tentoonstelling vormde een extra aktiviteit. Over het algemeen komen de leden minimaal één, maar vaker tweemaal per jaar naar een lezing en zelfs dat is niet ver plicht. Volgens de voorzitter Polak geeft het lid worden van de knng de noodzakelijke betrokkenheid DORP Leusden is m feite een uit de grond gestampt dorp. Mensen die zich nu na vijftien jaar Leusdenaar gaan voelen willen iets 'van de grond waarop zij leven weten. Dat is een menselijk trekje. Eerst richt je je huis in, daarna verken je de omgeving en tenslotte kom je uit bij de geschiedenis als uiting van ge hechtheid aan je woonplaats. De meeste mensen bij de Historische Kring zijn niet lid vanwege hun vak, maar vanwege hun interesse. Er zijn een paar geschiedenisleraren bij, maar het beeld van leden die gebogen over oude archieven zit ten is beslist verkeerd." Evenmin doen de leden zelf archeologisch onderzoek. De aktiviteiten zoals het op gang zetten van de restauratie van de duiventil, het uitgeven van een ka lender met oude boerderijen en het samenstellen van de tentoonstel ling zijn daarmee niet het doel maar het gevolg van de belangstelling. De Historische Kring wil volgens haar voorzitter in de nabije toe komst meer van dit soort aktivitei- ten ontplooien. „Neem de Bruine- burgersluis bijvoorbeeld. Deze sluis stamt uit 1789. Hij is nu nog goed te restaureren, maar we moeten daar niet te lang mee wachten. En het hek rond de Ho- horst. Wanneer je het hek bij park Randenbroek in Amersfoort ziet, hoe dat is opgeknapt, zie je wat een verschil dat is." Grote wens van de voorzitter is het aanstellen van een archivaris bij de gemeente. „Wan neer we iets willen uitzoeken van voor 1811 kunnen we uitstekend in Leusden terecht. Tot 1898 is het archief nog geordend door Muller, een grootheid op het gebied van archieven. Van 1898 tot aan 1920 is het nog te doen, maar daarna wordt het echt ondoenlijk. Een archivarus zou niet alleen ordening kunnen aanbrengen, hij zou de gemeente ook geld kunnen besparen. Im mers hij kan uitzoeken wat be waard moet blijven en wat niet. Nu zijn stukken vaak meerdere keren aanwezig. De Historische Kring zou uiteraard een aantal stukken willen Zich rekenschap geven van wat hier in het verleden gebeurde is met alleen nuttig, het doet je ook thuis voelen. LEUSDEN - Speciaal voor de tentoonstelling Leasden 1212 bouwde Goos van Leeuwen samen met zijn oudere broer een maquette van de oude dorpskerk Sint Anthonius. Een nauwkeurig werkje waarbij de gebroeders de realiteit zo dicht mogelijk hebben trachten te benade ren op grond van eigen op metingen, een oude platte grond en gravures. De kerk stond ooit in Oud- Leusden, alleen de kerktoren staat er nog. Het heet het oud ste torentje van Nederland te zijn. Volgens de gebroeders van Leeuwen was het kerkje in ieder geval héél oud. Zij sluiten niet uit dat waar de stenen kerk was op dezelfde plaats een houten kerk stond. De houten kerk zou een van de eerste Nederlandse paro chiekerken geweest zijn, ge bouwd na het missiewerk van de uit Engeland afkom stige Willibrord. Deze pries ter heeft hier volgens de ge- broerders van Leeuwen de zaak hier georganiseerd on der andere door het bisdom Utrecht in te stellen en een groot aantal parochies op te richten. De houten kerk zou gebouwd zijn in 777. Willi brord was in 697 in deze stre ken. Bij de houten kerk werd later de stenen toren ge bouwd en daarna de stenen kerk. De toren stond dichtbij de kerk maar was er niet te gen aan gebouwd. Daaraan hebben we het nu te danken dat de toren in zijn geheel behouden is gebleven. Het geen trouwens ook een ge volg was van het feit dat de kerk eigendom was van de kerkelijke gemeente die een nieuwe kerk aan de Arnhem se weg wilde bouwen in 1827. Voor de nieuwbouw gebruik te ze tufsteen uit de oude kerk. Deze steen maalde ze en na behandeling werd het een ingrediënt voor het met selwerk. De toren was van de overheid en die gaf geen or der om de toren af te breken. Het kerkje moet in die jaren trouwens slooprijp zijn ge weest, dit in tegenstelling tot de toren. Voor de bouw van de ma quette zijn de gebroeders zorgvuldig te werk gegaan. Bijna duizend uren hebben ze aan de bouw besteed, waar bij vele problemen opgelost moesten worden. Daaraan vooraf ging het nodige on derzoek. Het resultaat is een beeldschoon kerkje waarvan de stenen en de dakbedek king levendig oogt. Het is een De maquette van de kerk, zoals die bi] de toren van Oud-Leusden gestaan moet hebben. Hij is op schaal nagebouwd door de gebroeders Van Leeuwen en is te zien op de tentoonstelling van de Historische Kring. schaalmodel in de verhou ding 1 op 50. De eerste stap ter voorbereiding was het met behulp van een drie hoeksmeter opmeten van de toren. Technische tekenin gen waren er niet. „De toren is al zo oud, wie zou die ge maakt moeten hebben." Door nauwkeurig te meten achter haalde zij de verhoudingen, de hoogte, de dikte van de muren, de plaatsing van de galmgaten met de klankbor den in de juiste stand. De galmgaten hadden van ouds her de bedoeling om het klokkengelui vanuit de ge sloten toren tot in de wijde omgeving te laten horen. De verschillende standen van de klankborden dienden dit effect te vergroten. De maten van de bijbeho rende kerk achterhaalden ze door het hekje te meten dat op het kerkhof rond de toren ongeveer de oude oppervlak te aangeeft en door een op pervlaktetekening uit een Rijksarchief. De tekening stamde uit 1827 toen de kerk verbouwd werd. De gevol gen van de verbouwing zijn aan de toren nog duidelijk af te lezen en zijn ook op de maquette zichtbaar. Duide lijk is te zien dat het dak ver hoogd is waardoor een van de galmgaten half moest worden dichtgemetseld. Aan een kant van het kerkje kwam een kapel aan het koor en aan de andere kant werd een torendeur dichtgemet seld omdat men nu vanaf de begane grond bij de klokken- touwen kon. De muren van de maquette zijn exact op schaal. Wat betekende dat 1,50 meter werd omgezet in multiplex van 30 milimeter dik voor de toren terwijl voor de wanden hout van 11 mili meter dikte werd gebruikt. De beide heren schuiven elkaar de grootste eer toe voor de bouw van de maquet te. Goos zegt over zijn broer dat deze op bouwkundig ge bied sterk is en deze vindt weer van Goos dat hij de on mogelijkste oplossingen be denkt en en het meeste ge duld heeft. Vooral de stenen in het model verdienen de er doo; het enr oud rum In aandacht. Zij bestaan ui stukje schuurpapier in ge nuanceerde kleuren, geknipt in stukjes van 2 bij 6 milime ter. Daarna zijn ze opgeplakt Voor de toren waren ei 14.000 nodig, in het totaa! j21^ plakte zijn 22.500 steentjei De 'steentjes' voelen ech! aan. Ook vermeldenswaard lte' is de dakbedekking. Deze b« staat uit met waterverf ge kleurd tekenpapier in eet bepaalde historisch verant woorde vorm geknipt en ge plakt, in totaal 12.500 leinte nen. Het lood voor de dakal werking gaf problemen, materiaal van tandpastatu bes bleek te dik, aluminii folie te glanzend. Uiteindelijk werd geë: rimenteerd met papier werkt met aluminiumverf mengd met blauw. Het resnJ taat is indrukkwekkend. Ooi hierbij zijn nuanceverschil fj len aangebracht en is er zeil af en toe 'verwering' te zie: Het glas en lood is een uitvil BTE1 ding van de oudste Van Leet k 50 wen. Hij bewerkte daarvoc ierla kunstglas met verf en bib wi plakte het daarna m< r 1 IC piepkleine stukjes bonbo: <n di papier. De hekjes met sierlv d gel. ke krullen, waarvan er no Ge een in het echt rond een fi denk. miliegraf te zien is, werde fcige gemaakt van koperd aa die Het miniatuur kruis is ook c zijn schaal. Het is nu bezit van i Groe Sint Josephkerk in Leusdi dezt waar het nog steeds op de to d. Er staat. Voor de maquette is bi nagemaakt uit een co: venblikje. Zelfs de bomen struiken zijn miniatuuruil ven. „Veel van het werk is der een loep gebeurd," telt Goos van Leeuwen verklaring van de en< nauwkeurigheid. Het ke; als maquette staat er als restaureerd bij. De echte ren valt onder monument zorg. De gebroeders Leeuwen hebben tot zier vastgesteld dat klankborden momenteel repareerd worden. Zij begonnen aan de uitdaging. Ze zijn bezig een maquette van een baksschuur zoals deze eeuw geleden nog in mersveld te vinden was. er een te zien op de stelling van de Kring, maar die is van Flehite. De Van wens willen een echt dens exemplaar. Goos al ongeveer veertig scharniertjes van een halve centimeter klaar. Het moeten er een p^3*1 honderd worden. ue best bewaarde urn zoals gevonden in een van de grafheuvels aai Treekerweg. bewaren maar dat is onze taak niet maar een overheidstaak. Het doet wel zeer om te zien hoe prachtige getekende kaarten nu opgevou wen zitten in een doos met x-aantal andere kaarten. De enige troost die je hebt is dat ze niet door de muizen worden op gevreten. De Historische kring be zit zelf niets of nauwelijks iets. Na tuurlijk zouden we dat wel willen mét een ruimte waarin we een per manente tentoonstelling zouden kunnen houden. Je ziet toch dat we het weinige dat we nu kunnen doen, zoals de tentoonstelling in de hal van het gemeentehuis nu over folkloristische kleding, aanslaat. Wat op de komende tentoonstel ling staat is geleend. Je ziet het verschil in andere plaatsen waar het anders geregeld is, bijvoor beeld in Scherpenzeel met een oudheidskamer, al is dat niet wat ons voor ogen staat. Maar daar kunnen de mensen beter met hun gegevens en spullen terecht. De oude bewoners van Hamersveld. Achterveld en Stoutenburg maar voor een heel klein dee! de Historische Kring betrokkei zou willen dat juist de oude be ke ners lid werden, omdat wij ons Leusden bekommeren, samen icx hen." TENTOONSTELLING De tentoonstelling Leusden is te zien in het Select Centre Pon's Automobielhandel Zn rinslag 2. De opening zal op dag 20 oktober verricht wor door bisschop Simonis, aarts schop van Utrecht, in aanwe heid van genodigden. Daarni de tentoonstelling gratis te zoeken op de openingsdag 17.00 uur, op zaterdag 21 okt< van 10 tot 15.00 uur, Zondag sloten, Op de daarop volgt werkdagen van 9.00 uur tot 1 uur en op de laatste zaterda oktober van 10.00 uur tot uur. CUÏ ■m KP dat be di ga er.

Historische kranten - Archief Eemland

Leusder Krant | 1989 | | pagina 8