Nederland is paraat!
Van Grebbelinie tot Valleistelling
Mei 1940: Vijftienhonderd soldaten gelegerd in Leusden en omgeving
DONDERDAG 19 APRIL 1990
De dagen van de herdenking van de Tweede Wereldoorlog
naderen weer. Voor Leusden en Achterveld, waar een deel
van de Valleistelling was, zijn dat bijzondere dagen. Ach
terveld was in de nadagen zelfs het toneel van internatio
nale voedselconferenties. De komende weken zal er een
serie verhalen van de hand van J.M. Schouten in deze
krant verschijnen. Zij gaan over de vijf oorlogsjaren in
Leusden en Achterveld. De verhalen gaan met name over
het begin en het einde van de oorlog. Deze week een
verhaal over de mobilisatie. Er waren hier 1500 soldaten
gelegerd. De voedselconferentie is het onderwerp van het
verhaal op 25 april. Een week later, op 2 mei, gaat het over
de Canadezen, die aan het einde van de oorlog hebben
meegeholpen aan de bevrijding. De oorlogslachtoffers
komen op 9 mei aan de orde. De serie wordt afgesloten met
een verhaal over de verwoestingen in 1940 en de grote
stroom vluchtelingen die daarvan het gevolg was.
De mitrailleur op het Groot Achteveldplein. Deze was gericht naar Terschuur.
ACHTERVELD/LEUSDEN
Voorjaar 1940. Ongeveer 1500
Nederlandse soldaten onder meer
van het 16e en 21e Regiment In
fanterie (voetvolk) en het 6e Re
giment Veld Artillerie zijn inge
kwartierd in de Leusdense buurt
schappen: Oud Leusden, Laap-
peers, Asschat, Snorrenhoef en
het Kerkdorp Hamersveld. Ze lig
gen er op de strozakken in het ge
deelde Utrechtse-Gelderse Kerk
dorp Achterveld, op Eemelaar,
den Aard en Havikshorst tegen
Barveveld aan. Nederland is pa
raat!
De soldaten bezetten de Vallei
stelling die door hen en de bur
gers is gebouwd. Het oorlogsge
vaar dreigt vanuit het Oosten en in
die schietnchting is de afweerstel-
ling ingericht. De Duitsers laat ze
maar komen. Nederland is paraat!
Het soldatenvolk vermaakt zich
opperbest op de boerdenjen Dijk-
ster, Roozendaal, De Gort. Hont-
horst, Oude Ryst, de school van
Achterveld, en zelfs in de oefen-
gaskamer van de Gouden Ploeg
en nog veel meer plekken.
Op 'Kasteel Stoutenburg' moesten
de soldaten zich bijzonder rustig
houden want de 'Kasteelheer' de
Ritmeester van Stockum is zo ei
genzinnig dat iedereen bang voor
hem is, hij kan zelfs het inwo
nende Artillerieleger alléén wel
aan! Iedere dag is het kalmaan
schopwerk verrichten om van
hout en zand afweerstellingen te
maken.
Ook burgerwerkers uit het Over
ijsselse Wierden maken de voor
hen verre reis naar de Valleistel
ling "En het verdiende goed", al
dus Bartus Tolboom van het boe-
renestje 'Goedkoop' "Ikwasboe-
reknecht bij Tieman Zandbrink en
had er negen gulden per week.
Een gedeelte van zijn land kwam
onder water te staan, dus minder
werk en kon ik terecht bij Defen
sie, aan de stellingen werken voor
het bar hoge loon van vijf en twin
tig gulden! Ik rookte een pakje si
garetten per week en dacht bij me
zelf nu kan het wel twee pakjes
worden. Maar Moe Hentje was het
er niet mee eens: één pakje is zat,
het geld kunnen we best gebrui
ken want ik wil voor de vijf kinde
ren eindelijk eens wat nieuwe kle
ren kopen". En zo is het bij één
pakje gebleven, het is zat ook, en
ook nog gezonder!
Het soldatenleven gaat onbezorgd
door Soldij 2,10 per week en
voor de trommelaar een kwartje
extra. De kuch is lichtjes zuur en
de boeresoldaten eten er goed
van. Maar de burgersoldaten moe
ten niks hebben van die kuch en
ze kopen krentenbroden van een
kwartje bij bakker Hem Schouten
en waar ze in de winkel om 8 uur
meteen kunnen luisteren naar de
radioberichten Een pakje sigaret
ten vijftien centen en de North
State wordt alleen gerookt door
de officieren, want die kost tien
centen per pakje meer. Een grote
reep chocolade 4 centen, gevulde
koek 5 cent en het nieuwerwetse
pindakaas een kwartje voor een
Het café 'Helmusoom' van Gemtje Blom. Het café was ergpopuJair bij de soldaten.
grote pot vol. En er wordt wat op
gegeten door de jonge lekker
etende soldaten
EEN ZWART GEINTJE
Bij Jan Boersen, de boer op de Jam
Pieter Adolphstichting, dient een
kleine dappere dienstbode R.T.
Een soldaat dringt zich iets teveel
aan haar op. Er wordt een afweer-
plan opgesteld. Tussen de beide
'op afstandverhefden' is de af
spraak gemaakt voor een ontmoe
ting om 10 uur in de avond op de-
kamer van de dienstbode. Het zal
een hartelijk ontvangst worden. Zij
heeft zich al ingesteld door de
handen royaal in te smeren met Er-
dal schoensmeer, de zwartste
kleur. Hij naar binnen en in het
donker ontvangt de nog niets ver
moedende chevalier enkele hand
liefkozingen op zijn gelaat. Plots
klaps hoort hij een troep luidruch
tige soldaten en neemt hij de be
nen. Rent naar de slaapdeel waar
hij voor zwarte aap staat voor een
tweede meespelende groep sol
daten. Ook hienn is Nederland Pa
raat.
SPIONAGE
Tot op 19 april 1940 toe had de Ne
derlandse Regering geweigerd
om de Staat van Beleg af te kondi
gen. Mede daardoor kon ieder
een vrij rondlopen, zo ook bij de
stellingen. Einde februari 1940 is
het de Duitse kapitein Kriebel die
in het burger de Nederlandse af
weerstellingen gaat bekijken en
hij rapporteert hierover aan de
Duitse militaire autoriteiten: 'Tal
rijke, tot nu toe als permanente
versterkingen beschouwde stel
lingen zijn in werkelijkheid uit de
grond gemaakte veldversterkin-
gen. Deze overtreffen de werken
van beton en pantser verre in aan-
De twee-paards keukenwagen was dertig jaar oud. Hij stond bij de familie J. van Laar-van Burgsteden.
tal. De strenge vorst, het gebruik
van de troepen voor graafwerk en
voor het openbreken van het ijs,
de gebrekkige opleiding van de
officieren, hebben wezenlijke
vooruitgang van grotere eenhe
den onmogelijk gemaakt. Op mijn
reis zag ik gravende en marche
rende troepen. Van militaire oefe
ningen was geen spoor te beken
nen.
Het was mogelijk om de ver
sterkte gebieden te doorkruisen,
zonder ook maar één keer aange
houden te worden". In maart, al
dus een Duits rapport "Na weg-
name van de Grebbeberg, die de
linie tot ver naar het noorden be
heerst (Scherpenzeel, Wouden
berg, Asschat) is het eenvoudig
de verdere verdediging van de
In de turf- en eiereschuur van de familie H. van den Hengel-van Laar was
xik een groep sï'ldaten ingekwartierd.
Gelderse Vallei. In 1688 was
er een bouwprogramma voor
de Grebbe verdedigingslinie.
In 1695 werd het bouwpro-
grama voortgezet door de
Veldheer en vestingbouw
kundige Menno van Coe-
hoom. Hij liet verkenningen
verrichten en plannen opstel
len voor het opstuwen van de
Rijn bij Rhenen en het aan
legen van inundatie's in de
Gelderse Vallei en de Be
tuwe. Vijf en vijftig jaar later is
er sprake van de Waterkering
van de Asschatterkade. In
1799 werd het Voorwerk aan
gelegd op de Asschatter-
steunkade. dat zijn de nu nog
duidelijk aanwijsbare ver
sterkingen van De Schans,
Oostelijk Asschat Bij de Vest-
ingswet van 1874 is er sprake
van een blijvende linie vanaf
de Rijn tot de Zuiderzee. De
Nieuwe Hollandse waterlinie
lopende van de Nieuwe Mer-
wede tot de Zuiderzee kent
de daarvóór liggende linie
van de Gelderse Vallei.
In 1937 werd aangevangen
met het schopgraafwerk van
het Valleikanaal, lopende van
Veenendaal tot in de rivier de
Eem. Dat geschiedde o.m. on
der toezicht van de zeer kun
dige ingenieur van de Provin
ciale Waterstaat van Utrecht
A. Mussert (leider van de NSB
Nationaal Socialistische Be
weging). Het zand der uitdie-
Dina kwam op de Westzijde
te liggen van het kanaal. Di
rect na de Mobilisatie van
1939 werden er in opdracht
van de bevoegde autoriteiten
der Nederlandse Regering
kazematten gebouwd, met de
schietrichting naar het
Oosten.
Toestand in 1990. De kazemat
ten voor de stad Amersfoort
zijn allen geruimd. Tussen
Amersfoort en de brug in de
Asschatterweg zijn nog en
kele kazematten. Ongeveer
100 met ter Zuidzijde van ge
noemde brug nog duidelijk te
zien een lichte kazemat, ook
genoemd stekelvarken of
spinnenkop. Het is met een
dekking van slechts 80 aenti-
meter een lichte kazemat voor
een lichte mitrailleur met een
schootsveld van 180°. Er zijn
drie schietgaten, min of meer
gericht naar het Oosten, om
dat de agressie werd ver
wacht van Duitsland. De
schietgaten hadden twee cen
timeter dikke stalen blinden
hetwelk simpel door antitank-
geschut doorboord kon wor
den. Direct ter Westzijde van
de Asschattenburg en om
hoog klimmend staat een ko
lossale grote Duitse bunker
die werd gebouwd in het na
jaar van 1944 en begin 1945.
Bij de brug in de Langesteeg
staat ook een Duitse bunker.
Enkele Nederlandse kazemat
ten zijn duidelijk te zien vanaf
het fietspad langs het Vallei-
kanaal.
Grebbelinie (Valleistelling) onmo
gelijk te maken".
Op de toren van Oud Leusden
staat soldaat P.L. v. Beveren uit het
Zeeuwse Maartensdijk op de uit
kijk naar lichtkogels. Meerdere
lichtkogels worden waargenomen
en kennelijk heeft dat ook te ma
ken met spionnage. Prompt wordt
een groep soldaten erop af ge
stuurd, maar tegen de tijd dat men
zo ongeveer op de plek is aange
komen zijn de afvuurders ver
dwenen. Nee, die wachten niet tot
de Infanterie, het voetvolk, onder
hand eens is aangekomen. Maar
Nederland blijft paraat.
HELDHAFTIGHEID EN
GOED ETEN
De officieren hebben hun kwar
tieren in de voorkamers bij de bur
gers en ook op de boerenheer-
den. Kapitein van Zalmgen (nu 95
jaar!) huist bij de timmermansfami
lie Boersen-Zwart. Hij is als een
vader voor zijn jongens. Enkele
soldaten komen bij hem klagen
over het eten. Minzaam antwoordt
hij: "Je ziet mannen, ik eet ook ge
woon uit het blikje en hetzelfde
eten, het smaakt mij wel best. En
ach bij je moeder zal het eten ook
wel eens iets te gaar zijn." De bin
ken gaan af. ze komen nooit meer
klagen.
In de voorkamer bij bakker Schou
ten-van Valkengoed is het vaan
drig Woortman die een muizen
gaatje ontdekt. Alias "zacht ge
kookt eitje" besluit deze onheils-
plek te verlaten. Hij knjgt onder
dak bij de schoolmeester van Ber
gen, want daar zijn geen muizen.
Luitenant Ridders heeft zijn domi
cilie in de villa van de familie Kohl-
mann. De dochters des huizes zien
m hem een grote ster. Maar de
ster verbleekt als hij tijdens de
oorlogsdagen als een sterloze sol
daat door het leven wil gaan. Sla-
Marslied: Daar komen de jong
van Holland 'an.
Daar komen de jongens van ft
land 'an,
De grond, en de huizen, ze tr
ervan.
De meisjes en vrouwen, ze tt
voor twee
Ze zuchten: "Och hadden
gauw maar weer vreé
Kom, zit niet te grienen om zco:|
om man
Want grienen, daar houden^
soldaten niet van.
De jongens van Holland, ze fi]
zo tam,
Zoo zacht en zoo zoet en ged
als een lam,
Maar wil soms een vreemde
baas zijn in huis
Dan geven z'm netjes van k
op zijn buis;
En wil hij niet weg, wel. danW
z'm staan.
Maar schieten hem straks uitlj
water vandaan.
Daar komen de jongens van
land 'an,
De grond en de huizen, zij
er van,
Maar wie er ook trillen, ze
niet mee,
Er was nooit een HollandscheJ
daat die dat dee',
Zij vechten niet graag, maaraitf
als het moet,
Dan slaan zij er op, en dan veca
zij goed!
A.V.LO<*
ger soldaat Massop uit Hairr^j
is een goede kok in de keuken
de Gestichtsboerderij van IQ,
van Laar. De kapitein, de luiten
vaandrig worden door zijn goe,
gare voeding versterkt in afw&
kracht. Nederland is paraat.
HET WERELDGEBEURI
GAAT GEWOON DOOR
De soldaten helpen bij het dorsen op boerdnj De Driftakker, die eigendom was van de familie De Ruiter.
Het is maart-april 1940: elf N&!
landse schepen worden op,
Noordzee bestookt door Dni
vliegtuigen. Bij Pernis wordt e
Engels vliegtuig neergeschoe
Duitse troepen vallen Denera
ken en Noorwegen binnen
1500 soldaten in de Valleisteü
maken zich nog niet zo dnikc
het wereldgebeuren. Denen
ken en Noorwegen liggen ve
en Nederland is super Neutg
De mannen voetballen samen e
de Nederlandse elftalspelers Ei
tus Caldenhoven en Guus Dra;
op het noodvoetbalbeld van]
van Dijk in het Musschendorp
de zaal van de Coöperatie-;
Zandbrink zijn kaart en pijpro
wedstrijden. De cabaretier La
Noiret, alias Kobus Kuch, is
grote man in een te kleine s
Maar de allermooiste dagen j
toch de Verlofdagen, naar
meisje of naar Moeder die q
weer zorgt voor schone kledj
Het is nog steeds een goede tj
maar over enkele weken slaat
oorlog toe: 10 Mei 1940.
Nederland is paraat.
