Wat en hoe mensen eten bepaalt hun status'
Panorama Lisiduna
eusdense Anneke van Otterloo (48) promoveert op uniek onderzoek
Edwm Rutten
„Een monument uit een ver verleden"
•rgad
ieer(
USDEN - „Eten en eetgewoonten van mensen zijn ook te
schouwen als een uitdrukkingswijze van mentaliteit, opvat-
elfl! jen en sociale positie. Als sociologe bekijk je hetgeen men
sl vanaf een zekere afstand, terwijl je toch heel betrokken
,t. De vaststelling wat gebeurde komt altijd achteraf, maar
e v' jveel verklaren", aldus Anneke van Otterloo. Een van haar
a 1,1 est opmerkelijke conclusies is: wat vroeger noodzaak was,
01 legenwoordig luxe. En omgekeerd. Na vijf jaar intensieve
torisch-sociologische studie zal ze op 31 oktober in de Uni
citeit van Amsterdam haar stellingen moeten verdedigen,
einde haar doctoraal te verkrijgen. Haar onderzoek werd
jr uitgeverij Bert Bakker terecht zo lezenswaardig bevon-
i dat het direkt na haar promotie, in de boekwinkel zal
jen.
i V«
WOENSDAG 24 OKTOBER 1990
plaatselijk nieuws
venstijlen
91
tavjj
*C^'( Anneke van Otterloo deed enige
geleden als godsdienst-so-
aderc loge een onderzoek naar de al-
hanj ratieve leefstijlen, die eind jaren
val, 4 rentig opbloeiden. „Mijn uit-
ls tgspunt bij alles, is steeds op-
;hti aw wat beweegt deze mensen,
geloven ze. Wat mij bij deze
espen opviel was dat het eten
centrale rol in hun beleving
ivulden." Het streven naar een
jere, *betere' manier van leven,
5ft in belangrijke mate met voe-
g te maken. De vegetariërs, de
formbeweging, de Ecologische
iveging, de Macrobioten en an-
'kosmische bewusten' heb-
allemaal hun eigen voedel-
jrschnften.
jaar geleden besloot van Otter-
het eten als centrale rol in onze
ïenlevmg tot onderwerp voor
ir promotieonderzoek te maken.
5n dergelijk onderzoek is door
iologen in Nederland nog niet
der gedaan. De vakgroep Hu-
ne Voeding in Wagingen be
at uit voedingsdeskundigen, die
iral de effecten van voeding op
lichaam onderzoeken. Ik ben
lolpge en hou me mee bezig
het samenspel in onze samen-
sf-"
haar onderzoek er uit moest
in zien was toen nog niet duide-
Ze probeerde 'het eten' van
eel mogelijk kanten te benade-
1840 werd tenslotte als begin-
iode gekozen, omdat dit een
dieptepunt in de Nederlandse ge
schiedenis was. De voedselsituatie
was toen heel schaars. Dit in tegen
stelling tot de huidige welvaart.
„De laatste hoofdstukken heb ik
het eerst geschreven. Ik dook
steeds meer naar oorzaken waar
van ik de gevolgen kon vaststellen.
Daardoor kreeg ik te maken met
steeds meer betrokkenen." Eten
heeft te maken met de middelen
waarop en waarmee het kan wor
den klaargemaakt, met de aanvoer,
de verkrijgbaarheid, de welvaart
(of het ontbreken daarvan) en niet
in de laatste plaats met de kennis
en het waardeoordeel van de be-
reider van het voedsel.
1840
Het resultaat is een studie waarin
een totaalbeeld wordt geschetst.
Te beginnen in 1840; een diepte
punt in onze geschiedenis. Grote
armoede als gevolg van een aantal
mislukte oogsten. Het voornaamste
voedsel bestond uit aardappelen,
pappen en pannekoeken. Melk en
zuivelprodukten waren met voor
iedereen bereikbaar, het water
was niet om te drinken, men was
afhankelijk van wat het land per
seizoen opbracht. Anneke van Ot
terloo geeft in haar beschrijvingen
over de vorige eeuw een aantal
voor Nederland kenmerkende ge
bruiken aan, die tot op de dag van
vandaag zijn terug te vinden.
De éénpansmaaltijden bijvoor
beeld waren een logisch gevolg
werd zowel de prijs als de kwaliteit
bëinvloed. Waardoor brood en
melk(produkten) betaalbaar wer
den en aan bepaalde eisen moes
ten voldoen. Met het toenemen van
de kwantiteit werd kwaliteit be
langrijker.
In de vorige eeuw had men te ma
ken met 'toevoegingen' 'aanlen-
gingen' en 'vervalsingen'. De
'laagst geplaatsen' m de maat
schappij hadden daar het meest
mee te maken. Met alle gevolgen
voor de gezondheid vandien.
Doordat de wetenschap zich met
voeding ging bezighouden in sa
menhang met de werking van het
menselijk lichaam, kwam er steeds
meer kennis waarmee de kwaliteit
van het voedsel verbeterd kon
worden. (De eerste Warenwet in
1919) Maar daardoor verdween
ook de aanvoer van voedsel uit het
Anneke van Otterloo deed onderzoek naar eten en eetgewoontes in
Nederland.
van het inzouten van het spek. Voor
dit te eten was moest het weken in
water. Door daar de aardappelen
en (gedroogde) groente bij te doen
kon alles op de enige aanwezige
warmtepit staan met als gevolg de
typisch Nederlandse hutspotten.
„Nederland is een typisch groen-
teland", volgens Anneke van Ot
terloo. „Vlees was eeuwenlang
voor een groot deel van de bevol
king een luxe. Veel mensen aten
hooguit af en toe een stukje spek.
En nog altijd bepaalt groente in de
huiselijke knng het eten. Wanneer
mijn kinderen vragen wat we eten,
wordt vaak de groente genoemd."
Een ander kenmerk is het ontbre
ken vein een duidelijke hofcultuur,
met alle culinaire gevolgen van
dien, zoals bijvoorbeeld in Frank
rijk.
Macaroni
De industralisenng, eind vorig
eeuw, had voor alle lagen van de
bevolking gevolgen. De arbeiders
konden bijvoorbeeld met langer
tussen de middag thuis warm eten.
Ze moesten brood meenemen.
Door de industralisering ontston
den brood-, melk- en suikerfabrie
ken. Door overheidsmaatregelen
LEUSDEN - Bij hoge uit
zondering heeft Anneke
van Otterloo toegestemd
mee te werken aan een
voorpublicatie in de Leus
der Krant rond haar pro
motieonderzoek.
Na haar promotie zal het
onderzoek naar alle waar
schijnlijkheid brede pu
bliciteit krijgen, mede ge
zien haar nieuwe benade
ring van een onderwerp
dat een ieder na aan het
hart ligt.
'gezicht'. Markten maakten plaats
voor veilinghallen, er kwamen
abattoirs. Anneke van Otterloo zag
tijdens haar studie steeds opnieuw
de denkbeelden van Norbert Elias
bevestigd. Deze grote socioloog
gaat er vanuit dat het beschavings
proces vanaf de Middeleeuwen tot
nu ondermeer een verlegging van
'de pijngrens' inhoudt. Met als ge
volg dat wat eeuwen lang heel nor
maal was, vanaf begin deze eeuw
niet meer verdragen kon worden.
In plaats van bijvoorbeeld het
slachten van dieren, kopen we nu
liever vlees dat voorverpakt zit en
onherkenbaar is vin welk deel van
het beest het afkomstig is.
Door de komst van meuwe warmte
bronnen (kolen, gas, electriciteit),
waarop meer dan één pan paste,
ontstonden nieuwe bereidingswij
zen. Doordat steeds meer produk-
ten lang goed gehouden konden
worden, werd de aanvoer niet al
leen zekerder en van betere kwa
liteit, maar ook gevarieerder. Zo
wel in aanbod (uit andere landen)
als in verschijningsvormen. Er
kwam gefabriceerd voedsel, zoals
conserven, macaroni en margari
ne.
Om daarmee te leren omgaan,
werd het belangrijk vrouwen te le
ren koken. Iets wat eeuwenlang
vanzelfsprekend was geweest.
Waarbij nog kwam dat het gebrui
kelijk uizetten van keukenperso-
neel verdween. De vrouw des hui
zes moest zelf aan de gang. De
weerstanden, die dit opriep zijn
leuk om te lezen. De inzet van veel
kookleraressen, die met de beste
'emancipatorische' bedoelingen in
het begin van deze eeuw 'de volks
vrouwen' wegwijs maakten in de
nieuwe zienswijze, is tevens het be
gin van 'tegenstromingen.'
Naarmate het koken sterker werd
beïnvloed door de fabrikanten
kwamen de 'protestbeweginge-
n"op gang. De naturisten en vege
tariërs bijvoorbeeld legden zich
zelf regels op waarmee men zich
zelf weer andere beperkingen op
legde. (geen vlees, terug naar het
kleine boerenbedrijf etc.). Type
rend is steeds opmeuw, dat deze
'tegenstromingen' uitsluitend voor
komen in de bovenlagen van de
bevolking. Rond 1925 wordt de
huisvrouw voor het eerst in de ge
schiedenis serieus genomen om
haar verzorgende rol. De maaltij
den vormden het hoogtepunt van
het gezinsleven. Scholing door
kookboeken, radiopraatjes en rei
zende modelkeukens zorgden
voor beter verzorgde maaltijden in
alle lagen van de bevolking. Het
standsverschil dat zoveel eeuwen
voor grote verschillen in voedings
gewoonten had gezorgd begon te
verdwijnen. De schaarste was
voorbij. Voor het eerst in de ge
schiedenis was er genoeg voor ie
dereen, hoewel niet alles voor ie
dereen bereikbaar was.
Na de tweede wereldoorlog ver
dween de grote armoede. Door de
conserveringsmethoden, de koel
kasten en diepvriezers en de su
permarkten ontstond een massa
consumptie. „Buiten de deur eten
of klaar laten maken", werd gebrui
kelijk van Chinees tot Japans.
Consumptiemaatschappij
Anneke van Otterloo sprak met
mensen uit alle lagen van de bevol
king. Uit de gesprekken trok ze
conclusies. De onderste laag van
onze maatschappij is de eeuwen
lange tekorten nog steeds aan het
inhalen. „Wat lang niet binnen hun
bereik is geweest, Veel, Vet en
Zoet, hoort nu bij de noodzaak. Bij
de mensen met de laagste inko
mens hoort het (luxe) vlees er bij,
iedere dag. Lekker staat voorop.
Gezond is een overweging waar
mee niet iedere dag rekening ge
houden wordt. In de middelste
klasse varieert men meer en eet
men over het algemeen minder.
Het vlees wordt vaker afgewisseld
met eieren, vis of kaas. De gerech
ten worden gevarieerder klaarge
maakt met gebruik van meer ingre
diënten. In de bovenste klasse
geldt het tegenovergestelde van
veel, vet en zoet als uitgangspunt.
Hier kiest men voor weinig, mager
en zonder suiker, terwijl 'gezond'
hoog staat aangeschreven. Zelfs als
dit ten koste van 'lekker* gaat."
milieu, krijgt steeds meer zicht op
de (internationale) mogelijkheden
en knjgt in toenemende mate oog
voor de bezwaren, die kleven aan
de huidige consumptiemaatschap
pij".
„Hetzelfde systeem dat mensen
onafhankelijker heeft gemaakt van
de wisselvalligheden van de na
tuur, heeft hen afhankelijker van
elkaar gemaakt", verklaart Anne
ke. „Het proces is met omkeer
baar, maar zal steeds nieuwe spi
raalwerkingen doormaken. De hui
dige situatie brengt meuwe span
ningen mee. Niet langer proble
men met schaarste maar met over
vloed."
Anneke van Otterloo is van plan
nog even door te gaan met haar
onderzoek. Juist omdat de huidige
problemen haar interesseren. „De
nieuwe armoede bijvoorbeeld. De
ontwikkelingen rond het groeiend
aantal ouderen."
Voor het onderzoek dat ze nu heeft
afgerond heeft ze als sociologe met
meer mensen en instituten te ma
ken gehad dan te doen gebruike
lijk. Ze heeft historisch onderzoek
verricht, onder andere in de ar
chieven van Amsterdam, de ge
schiedenis van de landbouw bestu
deerd, bij een Margarine fabriek
ontstaan en beleid onderzocht,
oude reclamefolders en kookboe
ken en vrouwenbladen gelezen,
bevolkingsonderzoek gedaan, zich
bezig gehouden met voedingsdes
kundigen, Griekse immigranten en
fabrikanten van kooktoestellen.
De weerslag van dit alles is te lezen
in het na haar promotie verkrijg
baar boek. Het is prettig te lezen, al
lees je het niet in één adem uit. De
'Aha' momenten waarop oorzaak
en gevolg logisch worden en de
herkenning doet steeds weer ver
bazen en bezinnen.
Anneke van Otterloo voorspelt dat
het waardeoordeel van deze laat
ste bevolkingsgroep zal doorwer
ken naar alle klassen. Ondertussen
worden de tegenstromingen
steeds belangrijker. „Men hecht
steeds algemener belang aan het
Eten en eetlust in Nederland,
verschijnt bij Bert Bakker, f
49,50
ISBN 90 351 09740.
vergadering OVM Kaartavond
EUSDEN - De onderlinge ver
eringsmaatschappij Leusden
fM) houdt donderdag 25 okto-
de jaarvergadering. Plaats van
deling is hotel De Roskam, Hes-
weg 212 m Achterveld. De ver
ering begint om 20.00 uur.
a afloop van de vergadering zal
heer Lengkeek een lezing hou-
met als onderwerp 'Leidt
aalvergroting in de landbouw
imatisch tot nsicoverzwanng?'
LEUSDEN-ZUID - In 'De Woelige
Hoek', Prinses Irenelaan in Leus
den-Zuid is op donderdag 25 okto
ber een kaartavond. Men kan kla
verjassen of jokeren. De avond be
gint om 19.30 uur en duurt tot 23.00
uur. Inschrijven is mogelijk vanaf
19.00 uur. Deelname kost 5,~
(consumptie inbegrepen). Inlich
tingen: 940046.
ilskamerproject 55+
EUSDEN - De openingstijden
het huiskamerproject voor 55+
in de Woelige Hoek in Leus-
i-Zuid veranderen per 1 novem-
De semorensoos is vanaf die
i geopend op maandag van
13.30 uur tot 16.30 uur en op don
derdag van 10.00 uur tot 12.00 uur
en van 13.30 uur tot 16.30 uur.
Kaarters kunnen maandag 29
oktober in De Woelige Hoek te
recht voor een contactmiddag. De
Leusdense notaris Buters houdt
donderdag 8 november een lezing
over legaten en testamenten.
Skiën
LEUSDEN - De commissie Stimule
ring Sport Deelname Leusden or
ganiseert op donderdag 25 okto
ber een informatieve avond voor
beginnende skiërs, de onderwer
pen zijn onder meer skiën, snow-
boarden, langlaufen, materiaal,
kleding en skigebieden, de bijeen
komst wordt in samenwerking met
het Indoor-skicentnim uit Amers
foort georganiseerd en is in het
gebouw van deze ondernemeing
aan de Koppelweg 114 (ingang
Kwekersweg). Toegang is gratis.
Inlichtingen: 961691.
Vrouwen voor Vrede
LEUSDEN - De Leusdense afde
ling van 'Vrouwen voor Vrede'
protesteert dinsdag 30 oktober te
gen kernproeven, die recentelijk in
Amenka en China zijn gehouden.
De groep staat tussen 9.00 uur en
11.00 uur op winkelcentrum De Bie-
zenkamp, waar sympathisanten
kaarten kunnen ondertekenen, die
naar de betreffende ambassades
worden gestuurd.
LEUSDEN - Zondag komt Edwin
Rutten in gezelschap van Lex Jas
pers naar de Hakhorst aan de
Waarden 25. Vele malen traden
deze twee bekende jazzmusici sa
men op met onder andere Ruud
Brink. Edwin produceerdede zelf
veel jazzprogramma's met onder
andere Chet Baker, Stan Getz en
Madeleme Bell. Op zestienjarige
leeftijd maakte Rutten zijn eerste
plaat samen met klasgenoot Rogier
Van Otterlo. De begeleiding zon
dag is op bas Erwin Korzehus en
slagwerk Peter Ypma. De aanvang
van dit Smit en Dorlasconcert is
14.30 uur.
De Utrechtse groep 'Dark Rose'treedt zaterdag op in jongerencentrum De
Geut.
Dark Rose in De Geut
LEUSDEN - De Utrechtse band
'Dark Rose' treedt zaterdag 27 ok
tober op in jongerencentrum De
Geut aan de Zwarteweg. De band
Leusden steunt
NOVIB-campagne
LEUSDEN - De gemeente Leus
den steunt de NOVIB-campagne
'Kappen met kappen'. De actie, die
van 29 oktober tot en met 4 novem
ber wordt gehouden, is bedoeld
om de grootschalige ontbossing in
het tropisch regenwoud tegen te
gaan. Bij het bureau voorlichting
van de gemeente Leusden zijn
machtigingskaarten verkrijgbaar,
waarmee een financiële bijdrage
kan worden geleverd aan de actie.
De actie wordt op 3 november be
geleid door een televisie-program-
ma.
bestaat uit: Frans Hamersma (zang,
mondharmonica), Ralph Gouka
(bas), Frank Oostveen (gitaar) en
René van Lieshout (drums).
De Geut is zaterdag vanaf 21.00
uur geopend, de entree bedraagt
ƒ5,-.
Tekenfilm
LEUSDEN - In De Blij hof aan de
Lisidunalaan 2 wordt zaterdag 27
oktober de nieuwe tekenfilm 'In
specteur Ed' vertoond. De span
nende dierendetective is voor alle
leeftijden geschikt en is Neder
lands gesproken.
De voorstellingen beginnen om
10.30 uur en 13.30 uur. De entree
bedraagt 2,50 voor leden en
3,50 voor niet-leden. De film duurt
ongeveer 1,5 uur.
Voor meer informatie kunnen
belangstellenden bellen met:
946593 of 619931.
'Slapen kun je leren'
LEUSDEN - Het Kruiswerk Leus
den/Achterveld heeft een cursus
'Slapen kun je leren' op stapel
staan. De bedoeling van de cursus
is deelnemers te leren zich te ont
spannen en minder gevoelig te
worden voor spanning oproepen
de gedachten, zodat de slaap op
natuurlijke wijze kan komen zon
der gebruik van pillen of andere
hulpmiddelen.
De cursus bestaat uit acht bijeen
komsten en start, bij voldoende
deelname, woensdag 31 oktober.
De andere bijeenkomsten worden
op maandag gehouden (5, 12, 19 en
26 november, 3, 10 en 17 decem
ber). De avonden starten om 19.00
uur. Plaats van handeling is het
wijkgebouw 'Leusden-Zuid' aan de
Roo van Aldewereltlaan 13. Deel
nemers die lid dienen te zijn van het
Kruiswerk, betalen 20,-.
Meer informatie is verkrijgbaar
bij het Kruiswerk, telefoon: 948875
(op werkdagen).
Naam: Ronald Polak
Beroep: Docent geschiedenis
Bekend van: Voorzitter Historische Kring Leusden
Favoriete plek: „De Bruinenburgersluis"
„De keuze van deze plek heeft te maken met verschillende persoonlijke interesses van mezelf. Als
historicus ben ik geinteresseerd in deze sluis en het waterlopenstelsel, omdat daar een oud verhaal aan
vast zit. En verder is dit natuurlijk een hele fraaie omgeving, waar je als recreant je hart kan ophalen. Zelf
heb ik dit stukje van Leusden bijvoorbeeld hardlopend ontdekt."
„Deze sluis in de Lunterse Beek is één van de weinige monumenten in de gemeente, afgezien naruurhjk
van de talloze oude boerderijen. Hij dateert uit 1778 en is onderdeel van de Grebbelirue. die meteen na de
80-jarige oorlog is aangelegd om het gebied in tijden van oorlog te kunnen beschermen. Door het
achterland onder water te zetten, kon de oprukkende vijand worden tegengehouden, zo luidde de
opvatting. Deze sluis fungeerde als een soort stuw, die het water uit de Vallei tegen moest houden, om het
gebied stroomopwaarts onder water te zetten, te mnunderen.
..Maar het gebied vertelt vandaag de dag ook nog iets over een minder ver verleden. In de eerste
decennia van deze eeuw is hier namehjk het Valleikanaal gegraven, waarvoor een deel van de bedding
van de Lunterse Beek is gebruikt. Bij het graven van het Valleikanaal zijn echter wel bochten, meanderin-
gen zoals dat zo fraai heet, uit de loop van de beek gehaald en dat kun je op deze plaats ok nog goed zien.
Dwars door een weiland hier kun je de oude bedding van de Beek, die verderop de Heihgenbergerbeek
heet, nog terugvinden. Het is nu een slootje. Verderop komt het Valleikanaal weer in de oude loop van de
beeJc terecht
„Hoewel ik m Leusden ben geboren, hebik deze plek eigenlijk pas vrij recent ontdekt. Vroeger kwam
je hier eigenhjk met. Ik woonde m het huidige Leusden-Zuid en dit stuk lag meer op het gebied van het
toenmahge Hamersveld en Leusbroek. Daar kwam je gewoon met. Je was toondertijd heel sterk op je
eigen grondgebied georiënteerd. De emge tijd van het jaar dat die verzuiling werd doorbroken was op
Koninginnedag. Dat vierden we samen."
„Ik ben altijd gewteresseerd geweest in de geschiedenis en zeker die van m'n eigen woonomgevwg
Dat heeft misschien ook wel te maken met de betrokkenheid bij je eigen leefomgevmg. Maar ik ben
bijvoorbeeld ook betrokken geweest bij de oprichting van de Historische Knng in Leusden. Vandaar dat
de keuze voor een stukje historisch Leusden ook een beetje voor de hand lag. Ik hoop ook eigenhjk dat
leusden met deze slws zuimg zal omsprwgen. Er zit nog een hele fraaie eerste steen in, bijvoorbeeld. Maar
hij zou eigenhjk eens helemaal moeten worden opgeknapt.
i in n-n ut-. Kt.vn TVTUMXsrwi'
-E
