Historische panden in Amersfoort
zijn bezichtiging meer dan waard
Leusder Krant
Amer en voorde
Waterput
Gerstenat
Kostkopers
'v Woensdag 26 augustus 1992
Pagin;
(Door Robert Kreuning)
AMERSFOORT - Nu de vakantiemaanden weer zijn aangebroken en de mensen de
gelegenheid krijgen veel tijd te besteden aan het bekijken van historische dingen, worden steden als
Amsterdam, Brugge, Brussel, Parijs, Barcelona, Rome, Stockholm en noem het rijtje Europeseplaatsen
maar op, overspoeld met toeristen, die tijdens hun vakantiedagje cultuur het plaatselijke schoon in het
verre Europa aanbidden. Rollen vol foto's komen mee terug naar huis om aldaar te bekijken wat er inde
vakantie van 1992 allemaal is gezien.
Bij het kopen van nieuwe kleren, een avondje uit eten en het stappen in de stad isde
Hoevelaker toch al snel op Amersfoort aangewezen. Velen kennen ook de Langestraat als hun broekzak,
maar wie niet meer nodig heeft dan een overhemd en een spijkerbroek zal Amersfoort in vele gevallen weer
snel de rug toekeren. Tenminste wanneer je dat toetst aan het aantal keren dat je hoort, datmen
bijvoorbeeld nog nooit in het museum Flehite is geweest. En zo heeft Amersfoort tal van monumentale
gebouwen, die in vele gevallen meer dan het bezichtigen waard zijn. Vooral in deze zomermaanden, waarin
het VVV van Amersfoort weer tal van monumenten open heeft gesteld.
Muurhuizen 99 en verder was in vroegere jaren de Amersfoortse gevangenis (foto: Hans Verhorst)
Monnickendam, een waterpoort waar 't Sprengel
de stad in stroomt. Daar in de buurt kwamen
vroeger de beken van de Gelderse Vallei bijeen om
van daaruit Amersfoort binnen te stromen.
Gewezen wordt op het Augustijnenklooster, dat
rond 1620 geheel was uitgesorven en daarna dienst
deed als weeshuis, en op de lakenweverij van het
nonnencomplex, waarvan de huisjes in de tuinen
van Monnickendam staan.
De Herenstraat voert van de buitenste, de oude,
ommuring van Amersfoort naar de binnenste, de
nieuwe, ommuring. Een sfeervol gezicht vormen
alle bruggetjes, die over het water naast de Zuid
singel liggen.
De weg voert naar de Muurhuizen, die zijn ont
staan in de periode, dat de binnenste gracht ge-
demd werd Toen bleek er ineens grond over te zijn,
waar de huidige muurhuizen op zijn gebouwd. Óf,
zoals te lezen valt:
Nadat in 1451 de nieuwe tweede ommuring was
gesloten verloor de eerste muur een deel van haar
betekenis. Op de plaats, en soms met gebruik van
de oude muur, herrezen in de daaropvolgende ja
ren forse woonhuizen. De aaneengesloten reeks
muurhuizen brengt op deze manier het verloop van
de 14e eeuwse ommuring in beeld.
Gewezen wordt daar op een torentje, dat een
vestingstoren blijkt te zijn. Maar liefst drie namen
heeft die toren gehad. Van Klokketoren werd de
naam via Dieventoren 't Latijntje.
Muurhuizen 99 en verder was in vroegere jaren de
Amersfoortse gevangenis, terwijl het secretaris-
huisje aldaar het pronkstuk van Amersfoort wordt
genoemd.
Bij de Kamperbinnenpoort wordt er stilgestaan
bij het feit, dat Amersfoort vroeger niet alleen een
bierstad was, maar ook een tabaksstad. Tussen de
omwalling met de Kamperbinnenpoort en de om
walling met de stadsmuur stond het vroeger vol
met droogschuren, die ook in onder anderen Ame-
rongen en Leersum nog altijd zijn te vinden Dat
klopt ook, want de tabaksvelden schenen zich van
Amersfoort totaan Rhenen toe uit te strekken.
De Appelmarkt, m de huidige situatie een drie
hoekige markt, was vroeger een vrijplaats waar
aan twee kerkhoven grensden Geluk had iemand,
die op de Appelmarkt terecht kwam wanneer hij
iets had uitgevreten, want op de Appelmarkt stond
je onder bescherming van de kanunniken Zodoen
de werd je door de schout niet bestraft.
Aan het Havik wordt in eerste instantie gewezen
op een wasplaats. Dat behoorde tot een klooster
waar mensen in het laatste stadium van hun leven
verpleegd werden. Die wasplaats was dan ook
hard nodig, want vele mensen waren door ouder
dom en hun kwalen onzindelijk geworden.
Verderop aan het Havik staan we stil bij een
stroompje. Dat blijkt de Eem te zijn, in vroegere
jaren meer bekend als de Amer. De Amer was
vroeger een flinke stroom, maar de Eem is, na het
graven van het Valleikanaal voor de afwatering,
een zielig stroompje geworden.
Hier, op de hoogte van nummer 35, was vroeger
ook het haventje. Goederen werden vanaf dat ha
ventje via de Zuiderzee naar Pampus gevoerd,
waar de zeeschepen lagen te wachten op hun
vracht Om die haven heen werd een kleine neder
zetting gebouwd, met daaromheen aarden wallen
tegen de rovers. Volgens de overlevering moet dat
het ontstaan van Amersfoort betekenen, waarvan
de naam een samensmelting is van de Amer en een
voorde, een doorwaadbare plaats in een rivier.
Krommestraat nummer 70, waarnaar even snel
wordt gewezen op weg naar de Koppelpoort, was
vroeger de lokatie van het eerste Amersfoortse
gemeentehuis. Het tweede bevond zich op de Hof
en het derde aan de Westsingel.
De Nederlandse beiaardschool, gelegen aan het
Grote Spui, is één van de twee scholen in de we
reld, die beiaards opleidt (de andere is gevestigd in
het Belgische Mechelen). De twee huizen waarin
de school sinds 1978 is gevestigd stammen uit de
Middeleeuwen. Te bekijken valt hier de perma
nente 'campanologische' tentoonstelling, over al
les wat met beiaarden te maken heeft. Vanuit de
hele wereld komen mensen naar Amersfoort, om
hier een opleiding te volgen Vooral de Japanners
zijn er gek van, wordt erbij verteld.
Bij de K'oppelpoort aangekomen, die een deel
vormt van de tweede stadsmuur, wordt voor het
eerst tijdens de tocht een monument binnen ge
gaan De Koppelpoort is de enige poort in Neder
land, die zowel een waterpoort als een stadspoort
heeft, waardoor de verklaring van de naam Kop
pelpoort ook duidelijk wordt. Buiten is de weer
gang te zien, waar vroeger de wachten heen en
De verschillende opengestelde monumenten, zo
als museum Flehite, het Sint Pieters en Bloklands
Gasthuis, De Koppelpoort, De Nederlandse
Beiaardschool en de Sint Jonskerk, kunnen alle
maal individueel worden bezocht Een alternatief
is echter, om die monumenten te bezoeken door
middel van een stadswandeling, die door gidsen
van 't Gilde Eemland worden geleid. Tijdens die
rondwandeling worden namelijk niet alleen de
monumenten aangedaan, maar krijgt men ook an
dere karakteristieke delen van het oude Amers
foort te zien.
De rondleiding met een gids begint op het cen
trum van de Hof. De parkeerplaatsen zijn daar na
de opgravingen verdwenen en vervangen door een
autovrij plein. Vrijwel exact in het midden zijn de
contouren van een waterput ingelegd, die afgelo-
„Alleen moeten ze wel opschieten met de restau
ratie, want het kindeke Jezus valt bijna uit de
armen van Maria", aldus de gids.
In de Langestraat, enkele tientallen meters ver
wijderd van de Varkensmarkt, wordt er gewezen
op een stroompje, dat 't Sprengel heet. Aan de
straatkant is een metaalachtige hijsconstructie
zichtbaar, waarmee vroeger water omhoog werd
gehesen om branden te blussen en de Varkens-
markt schoon te schrobben. Ook werd dat water
gebruikt door de vele bierbrouwerijen om tot een
smakelijk gerstenat te komen Een blik in het
stroompje doet echter hopen, dat het water in die
tijd dan schoner was dan nu, maar de gids verze
kert dat ook op dit moment het water zeker niet
vies is Het aanwezig kroos maakt het niet erg
aantrekkelijk, maar er zijn inderdaad vele vissen
in 't Sprengel te zien, wanneer er goed gekeken
wordt
De Paternosterstraat en de Krankeledenstraat,
vanaf het Onze Lieve Vrouwenkerkhof diagonaal
ten opzichte van elkaar gesitueerd, geven aan, dat
veel mensen vroeger naar Amersfoort trokken om
zich daar te laten genezen van allerlei kwalen Het
Onze Lieve Vrouwenkerkhof zelf is in keien voor
zien van de contouren van de kapel, die vroeger bij
de Onze Lieve Vrouwentoren, of meer bekend: de
Lange Jan, hoorde. Opvallend is dat de contouren
van de in 1789 opgeblazen kapel scheef ten op
zichten van de toren staan. Dat is hetzelfde idee als
bij de Dom in Utrecht, waar de kapel ook scheef
ten opzichte van de toren staat
De 'Lange Jan' zelf staat gedeeltelijk in de steigers.
pen jaar tijdens deze opgravingen is blootgelegd
De gemeente Amersfoort weet op dit momenten
echter niet goed wat. met de nieuwe aanwinst moet
worden gedaan, zodat er zolang maar een laag
stenen overheen is gelegd-
Een interessant detail op de Hof wordt verteld over
de keuze van de naam De Rooster, die gegeven is
aan een eetcafé naast de Sint Joriskerk Vroeger
lag er voor de kerk een groot rooster om de dieren
buiten te houden, en daaraan heeft De Rooster
1 haar naam ontleend.
In de Krommestraat, wat in vroegere jaren de
hoofdstraat van Amersfoort was, wordt gewezen
naar nummer 36. Daar huist Dille en Kamille, op
zich niets bijzonders dus Wanneer er echter ver
teld wordt dat in dat pand tot 1663 één van de
grotere bierbrouwerijen van Amersfoort gehuis
vest was, gaan de oren zich echter spitsen Amers
foort was vroeger namelijk een bierstad, met zo'n
350 verschillende bierbrouwerijen. Daarvan sloot
de laatste, de Phoenixbrouwerij, haar poorten in
1972 en toen hebben de Nederlandse brouwerijen
volgens de gids een grote fout gemaakt Het pand
was zo uniek en bezat zoveel verschillende instru
menten voor het brouwen van bier, dat ze er direct
een museum van hadden moeten maken Die kans
is echter gemist, waardoor de brouwerijgeschiede
nis van Amersfoort nu moet worden opgefrist in
bierbrouwerij De Drie Ringen, de enige brouwerij
die Amersfoort sinds drie jaar weer heeft en die
gevestigd is aan de Kleine Spui.
De kei aan de Stadsring is op zich niet echt een
bezienswaardigheid Het is kwa waarde te verge
lijken met Manneken Pis in Brussel. Het stelt niets
voor, maar het verhaal eromheen geeft het bekend
heid
Dit blok graniet, in een ijstijd door een gletscher
uit Skandinaviè naar de Amersfoortse heide ge
stuwd en in 1545 genoemd in een staatsstuk van
Karei V werd in 1661 onder leiding van E. Meyster
door 400 burgers van Amersfoort naar de Varkens-
markt gesleept, daar in 1674 begraven en in 1903
opgedolven en na vele omzwervingen door onze
stad in 1954 op dit voetstuk geplaatst
De weg over het wandelpad langs de groengor-
del, wat vroeger de stadsmuur was, leidt naar
Amersfoort kent tal van monumentale gebouwen, zoals museum Flehite, die het bezichtigen meer
dan waard zijn (foto: Hans Verhorst)
moesten de gordijntjes hermetisch worden geslo
ten.
Per bed was voor twee personen één stoel, één
dekenkistachtige kast en één urinoir beschikbaar
Het gasthuis begon als armenhuis. Toen de samen
werking tussen de kerk en de overheid echter min
der werd stapte de kerk van haar principes om uit
liefdadigheid hulp te bieden af en gaf mensen de
gelegenheid zich in te kopen. Jonge mensen (kost-
kopers) kochten zich daarom voor hun oude dag al
in, terwijl mensen die zich inkochten bij hun bin
nenkomst alle bezittingen moesten afstaan. To
taan landerijen toe. Op die manier werd het ar
menhuis schatrijk en zo heeft het huis voor be-
hoeftigden tot 1906 bestaan.
De tocht door Amersfoort eindigt waar hij be
gonnen is, bij de Sint Jonskerk op de Hof De St
Joriskerk werd al in de 13e eeuw gewijd en is
daarna vele malen gewijzigd en vergroot. In 1340
brandde een belangrijk deel van de kerk af, waar
na men bij de heropbouw om de toren heen bouw
de, zodat deze nu in de kerk is komen te staan. In
haar huidige vorm dateert de kerk uit 1534. In het
koor zijn drie muurschilderingen te zien, die oor
spronkelijk aan de buitenmuur van de kerk waren
aangebracht Tevens bevindt zich er de chirur
gijnskamer, waar nog enkele oude medische in
strumenten bewaard zijn gebleven.
Geopende monumenten
De monumenten, die door het VVV zijn open
gesteld, zijn nog tot en met zondag 30 augustus te
bezichtigen. De kosten bedragen f 1,50 per monu
ment, maar het is tevens mogelijk om een totaal-
kaart aan te schaffen voor f5,95 bij het WV-kan-
toor. Daarmee kan men terecht in alle opengestel
de monumenten en valt er tevens een drankje te
halen in bierbrouwerij De Drie Ringen.
Het maken van een stadswandeling is het hele jaar
mogelijk op dinsdag en donderdag vanaf elf uur en
op zondag vanaf twaalf uur. De start is bij de Sint
Joriskerk op de Hof en de rondleiding wordt ver
zorgd door een gids van 't Gilde Eemland. Kosten
daarvoor; f3,50.
weer liepen. Het geheel is ooit gerestaureerd door
Kuijper, die ook in Amsterdam het Centraal Sta
tion en het Rijksmuseum heeft gebouwd. Dat bleek
een rare knakker, want bij de Koppelpoort heeft
hij aan de binnenkant kantelen laten bouwen, die
er oorspronkleijk niet hoorden.
Binnen in de Koppelpoort staan twee reusachtige
tretmolens. Daarin leverden gevangenen arbeid
die op dat moment nodig was om bijvoorbeeld de
poort te sluiten. Want te allen tijde moest worden
voorkomen, dat belastingontduikers 's avonds
weer stiekem de stad in kwamen.
Achteraf bleek de Koppelpoort overigens niet zo'n
degelijke verdedigingspoort te zijn. In de tijd dat
de Koppelpoort werd gebouwd werd namelijk ook
het buskruit uitgevonden en tegen dat gebruik was
deze poort niet echt opgewassen.
Later werd de Koppelpoort gebruik door de zak-
kendragersgilde, wat ook op te maken valt uit een
tekst die er hangt:
Het zakkendragersgild, genaamd Christoffels
gasten
Wij slepen hier om geld, scheeps aangekomen las
ten
Wie hulp nodig heeft, die zoekt geen paarden
kracht
De goederen worden best, door menschen thuis
gebracht
Op dit moment doet de Koppelpoort dienst als
poppentheater.
In het Sint Pieters en Bloklandsgasthuis, tegen
over museum Flehite, wordt een blik gegund in de
mannenzaal, bestemd voor zieke mannen uit het
vroegere Amersfoort en omgeving.' In die zaal
staan 22 bedstee-achtige bedden, waar de mens
van de huidige afmeting niet met goed fatsoen
gestrekt zou kunnen liggen. Alom verbazend was
het dan ook om te horen, dat er per bed door twee
mannen gebruik van werd gemaakt. Men lag na
melijk niet, maar men zat in bed. Zodat het bloed
niet naar het hoofd stroomde, want dat was niet
goed. Net zoals de nachtlucht niet goed was voor
de mannen die er verpleegd werden. Daarom
