„Omdat de families hier groot
waren, keek men bij controle
niet snel
op van een
paar
kinderen meer"
Leusder Krant
Voormalig gemeentesecretaris Brouwer hielp vele onderduikers met
behulp van ingenieuze fraude met persoonsbewijzen:
Woensdag 9 september 1992
huisbaas rook wel nattigheid
maar werd door de verklaring
van Brouwer gerustgesteld.
Terwijl zijn vrouw Rita vooral
de leuke dingen wil onthouden.
,,Het was niet altijd spanning
We huurden soms films,
maakten muziek en deden
spelletjes."
Uit de getuigenverklaring
van Theeboom die na zijn ge
vangenschap in Amersfoort
woonde: ).,Ik ging 's avonds
vaak naar Karei, want er
moesten duizenden eerste
splinternieuwe distibutie-
kaarten oud worden gemaakt,
alsof ze al heel lang in omloop
waren Dat deden we met aar
de uit de tuin en schuurlinnen-
...Het hele gezin deed mee."(..)
Zo goed als Karei zich van de
risico's bewust was en zich
daartegen probeerde te wape
nen, zo vol vertrouwen bleef
Rita. Ze nam de dag zoals hij
kwam en deed wat gedaan
moest worden Ze wist waar
mee haar man bezig was maar
vertrouwde op de schijn die hij
wist op te houden. Brouwer.
„Ik zei steeds weer tegen ieder
een nergens bang voor te zijn
Terwijl ik dacht maar als je
doorslaat bij het martelen,
moet ik gezorgd hebben dat je
niemand in gevaar brengt Hij
was het voor. In de kluis van
het gemeentehuis gebeurde op
de stencilmachine veel wat het
daglicht niet kon verdragen.
De burgemeester hield zich be
wust onwetend, de gemeente
secretaris werkte mee, ambte
naar Van der Heijden was op
meer manieren actief in het
verzet. Onder het verdere per
soneel bevonden zich mensen
in het bezit van door Brouwer
verzorgde persoonsbewijzen.
Dankzij zijn maatregelen
werd het invoeren van de
Tweede Distributiekaart, be
doeld om alle onderduikers bo
ven water te krijgen, een grote
mislukking Aan deze aktie
dankt 'de groep' haar naam
TD. Een echte groep was hét
niet. Men werkte met rayons
waarin slechts één man de
naam kende van de verant
woordelijken. De rayons
werkten grotendeels zelfstan
dig De Duitsers wisten dat er
gefraudeerd werd, maar kon
den het niet voorkomen Dit
was mede te danken aan de
werkwijze. Even voor de
spoorwegstaking werd Brou
wer 'ziek', om full-time in het
verzet te gaan. Hij kon de di
recteur helpen aan nieuwe pa
pieren.
Duitser in de badkuip
In het volle huisje sliep een
ingekwartierde Duitse officier
in de badkuip. Op de dag voor
de bevrijding werd Brouwer,
met een paar buren, nog bijna
doodgeschoten door een door
gedraaide Duitse soldaat. En
toen was alles voorbij. Al zijn
Leusdense onderduikers heb
ben de oorlog overleefd. Op één
na die, nog steeds voorzien van
valse naam, dienst deed bij de
Irene-brigade en daarbij sneu-
Pagina 5
Karei en Rita Brouwer
ontvangen dezer dagen een
hoge Israëlische
onderscheiding voor hun
verzetswerk,
(foto: Hans Verhorst)
velde (Na de oorlog kreeg de
echte onwetende eigenaar van
die naam zijn doodsbericht on
der ogen Brouwer vertelde
hem hoe het zat. MdV)
De komende onderscheiding
is bedoeld om het echtpaar
Brouwer te danken voor de in- 3
zet in eigen huis Voor Karei,
die het in beheer gegeven geld -
tot achter de komma met
ambtelijke nauwkeurigheid
beheerde. Voor Rita, die bij de e
inval van de Zwarte Politie in e
februari 1945 weeën voorwen- 1
de en daardoor bonkaarten
kon doen verdwijnen Voor de -
inzet bij vooral de Spoorweg- e
staking kreeg Brouwer een on- -
derscheiding van de Spoorwe- i
gen In '82 het Verzetherden-
kingskruis en in 1979 werd hij
ridder van Oranje Nassau.
Toen leek het leven het nor-
male ritme teruggekregen te
hebben. ,,Na de oorlog wilde ik
werken, werken en vergeten." 1
De methode van de TD groep
werd nauwelijks bekend. Wat -
Lou de Jong in zijn standaard-
werk over de oorlog schreef
klopte niet en is onlangs in de
verschenen delen gecorrigeerd 1
Karei Brouwer neemt het De
Jong niet echt kwalijk. „Nie
mand van ons had zin hem
goed te informeren."
Brouwer werd in november
1959 gemeentesecretaris en
bleef dit tot hij in mei 1981
opgevolgd werd door Reier van
Gooi. Na de bevrijding maakte
hij 'zijn' Bevolkingsregister
weer in orde Gezinnen werden
kleiner, mensen bleken weer'
dood en het inwonertal van
Leusden daalde met enkele
honderden.
In het archief moeten nog wel 1
kaarten te vinden zijn waarop
ik 'foutief' of zoiets gezet heb."
Hij werd weer een loyaal amb
tenaar, maar had geleerd in de
oorlog. „Ik ben mensen blijven
beoordelen op de manier die
toen nodig was. Bij sollicitaties
keek ik of ik deze man of vrouw
toen vertrouwd zou hebben, op
hem of haar zou kunnen reke
nen. Dat was bepalend niet al
leen of ik iemand aannam maar
ook voor welk werk ik diegene
liet doen. Het was nodig, ook
onder burgemeester Kwint, om
goed en fout heel zuiver te kun
nen onderscheiden." Een
schaap dat zonder nadenken
opdrachten uitvolgt is hij nooit
geweest. Zijn gevoel voor
rechtvaardigheid en juiste toe
passing van de regels maakte
dat hij het opnam voor zijn op
volger toen deze zaken verwe
ten werden die onder Brouwers
verantwoording geregeld wa
ren.
De oorlogservaringen vormden
zijn persoonlijkheid. Het uit
stralen van rust en vertrouwen
'niets aan de hand' bleef lang
na de oorlog voortduren. Over
zijn spanningen, onzekerheden
en emoties sprak hij niet. „Het
altijd in gedachten hebben wat
er kan gebeuren met je gezin,
met mensen, het altijd jezelf
ingedekt houden, dat wreekt
zich Vertellen over de oorlog
lijkt zo snel op een mooi jon
gensboek. De pijn overdragen
is moeilijk. Dus dat deed ik
niet. Pas toen de eerste erken
ning kwam ben ik begonnen
met de verwerking."
Op 16 september wordt hij
ontvangen in het gemeente
huis De cultureel attaché van
Israël, mevrouw Frieda Yovel
zal de hoge Yad Vashem onder
scheiding uitreiken. In aanwe
zigheid van vele mensen die
dankzij de Brouwers daar aan
wezig kunnen zijn en daarom
kost wat kost aanwezig willen
zijn. Bij Rita Brouwer, een ge
wone huisvrouw. Bij Karei
Brouwer, een voormalig amb
tenaar te Leusden.
Marianne de Valck
,EUSDEN - „Een stil illegaal
trerkende ambtenaar op zijn
iost, is oneindig veel meer
Kaard dan een ondergedokten
mbtenaar." Dat concludeer-
len de onderzoekers Hans
luiter en Ignace de Haes in
mn geschiedschrijving van de
D- tweede distributie-
;aart) verzetsgroep tijdens de
)uitse bezetting. Daarmee
imschreven ze de instelling
raarmee de initiatiefnemer
an deze groep, Karei Brouwer
Leusden, honderden ambte-
laren is voorgegaan. Voor de
lanzet van zijn werk krijgen
lij cn zijn vrouw op 16 septem-
»er de hoge Israëlische onder-
cheiding 'Yad Vashem'.
Leusden' telde in de oor-
jgsjaren 2.400 inwoners. De
aarbij behorende distributie-
ring bestond uit 6.500 inwo-
van Leusden-Stouten-
urg en Woudenberg. De ker-
;en waren klein. Het grootste
eel van de bevolking woonde
p boerderijen. Grote gezinnen
aak. Gezinnen met vijftien
inderen waren niet uitzon-
.erlijk. Een gegeven waar
mbtenaar Karei Brouwer
iankbaar gebruik van zou ma
len. Veel van deze mensen kre-
ïn in de oorlog dubbelgangers
'extra' familieleden, waar ze
ooit iets van geweten hebben.
Jnderduikers konden voorzien
ran namen, gegevens en ge-
chiedenis van (oyerleden) in
woners van Leusden, elders in
'ederland op vrij normale wij
de oorlog doorkomen.
Karei Brouwer werd in 1939
evolkingsambtenaar in de ge-
ïeente Leusden.
«nentwintig jaar oud, met
oede vooruitzichten. Op het
emeentehuis werkten, naast
gemeentesecretaris, twee
mbtenaren en enkele volon-
)estudie die hij voor zijn werk
odig had, was met voortva-
ende gedegenheid gedaan. Hij
enste in dienst van de Ne-
erlandse overheid plichtsge-
ouw, loyaal en correct te
erken. Hoe anders zou het in
ijn eerste jaren lopen.
Karei Brouwer: „Ik heb al-
]d een redelijk goed inzicht
ehad in organisaties en hoe
ingen kunnen functioneren,
iet bedenken wat er mis kan
aan en fouten bij voorbaat
oorkomen, heeft mij altijd be-
gehouden Ik zeg wel eens
at ik voor hetzelfde geld een
root misdadiger had kunnen
orden. Ik heb gelukkig een
ndere keuze gemaakt."
Door zijn vader en broer
ende hij mensen die actief
'aren tegen het opkomende
iscisme Brouwer koos niet
oor openlijk protest. Hij wen-
te ongezien te blijven, wat niet
stekende dat hij geen mening
ad en kritiekloos alle maatre
sten hanteerde. In de eerste
orlogsjaren voerden de Duit-
srs een verzoenende en ver
tillende bezettmgspolitiek.
'aardoor leek de Nederlandse
amenlevmg zich te schikken.
het dagelijks leven van
«usden-Hamersveld veran-
irde weinig.
luurwoning
Al snel werd Brouwer eerste
mbtenaar en dus vice-ge-
leentesecretans. Verbonden
an deze functie was het recht
een huurwoning aan de te-
tnwoordige Burgemeester de
toufortlaan, toen genoemd
ftjk E, nummer 41 Heiligen-
Wgerweg'. Het huis droeg de
tam 'De Mijlpaal'. Het was
em; een huiskamer, een grote
teen klein slaapkamertje, een
fcdkamer en een zoldertje. In
'si 1942 trouwde hij met Rita
Voogd en verhuisde het paar
aar Leusden. Ze kregen
fthts drie maanden samen,
'aarrta kwamen de eerste on
tduikers. Gedurende de
orlogs jaren verbleven vele
mensen voor korte of langere
tijd bij hen. Twaalf extra be
woners was een gemiddeld
aantal. Het huisje was altijd
onvoorstelbaar propvol. Het
staat er nog, zonder naam
bordje en sinds lang voorzien
van zijvleugels.
Het beslissende moment
kwam in augustus 1942. De fa
milie Cohen kreeg onderdak.
Voor de komende onderschei
ding waren veel getuigen no
dig. De Cohen's waren daarbij.
Zoon Menno, toen 6 jaar,
schreef: „Op 17 augustus ont
ving mijn vader de oproep voor
transport voor de hele familie
We woonden in de Langestraat
in Amersfoort, tegenover de fa
milie De Voogd, de ouders van
Rita. Die avond sloot mijn va
der zoals gewoonlijk zijn bak
kerszaak. Zodra het donker
werd staken we de straat over
naar de familie De Voogd. Het
was het begin van twee-en-
half jaar rondtrekken en on
derduiken." Dezelfde avond
bood Karei Brouwer hen on
derdak aan in Leusden. De
grootouders volgden spoedig.
Brouwer: „Het was vanzelf
sprekend. Ik heb nooit geloofd
dat al die mensen werden op
geroepen om te werken. Babies
en kinderen kunnen niet
werken, bejaarden zijn 'ope-
ters', waar de Duitsers niets
aan hadden. We wisten wat er
in Duitsland gebeurde. We
hadden gelezen over de con
centratiekampen en mishan
delingen van de joden."
Het lijkt een simpele verkla
ring. Maar een gastvrij onder
komen aanbieden had grote
gevolgen. Iedere Nederlander
stond zorgvuldig en in drie
voud geregistreerd. Het per
soonsbewijs, bij de joden voor
zien van een duidelijke J,
moest ten alle tijden getoond
kunnen worden. Zodra mensen
werden opgeroepen waren de
persoonsbewijzen ongeldig.
Daardoor kon men niet meer
op straat en kreeg men geen
bonnen meer waarmee in de
levensbehoeften kon worden
voorzien. Zelfs voor degenen
die wel eten hadden, was het
voor onbepaalde tijd verbor
gen moeten leven moeilijk.
Kort na de opvang van de
familie Cohen werd Rita's va
der gearresteerd wegen hulp
aan onderduikers en naar een
concentratiekamp afgevoerd.
Ambtenaar Karei Brouwer en
zijn vrouw wisten tot in detail
wat de gevolgen van hun hulp
zouden kunnen zijn. Terwijl
Rita het thuis probeerde te red
den als jonge pas zelfstandige
huisvrouw opboksend tegen
twee zeer ervaren, alles weten-
"W syt*
de Joodse moeders die boven
dien grote spanningen moesten
verwerken, zocht haar man
naar een oplossing. Brouwer:
„Ik deed het ook uit eigenbe
lang. Mijn gezin moest zo min
mogelijk risico lopen."
Geweldloos verzet
Hij koos voor geweldloos
verzet. „Niet uit ethische of
ideologische motieven maar
uit tactische. De officiële ma
nier leek me de beste methode
om tegen te werken door mee te
werken." Hij bedacht hoe hij
het beste bevolkingsregister
van Europa van binnen uit kon
vervalsen. Op het gemeente
huis kon hij aan persoonsbe
wijzen komen Doordat juist
voor de oorlog iedere inwoner
een eigen kaart had gekregen,
was frauderen gemakkelijk.
„Voor de oorlog was het een
stuk moeilijker geweest, want
dan had ik in de boeken moeten
krassen of toevoegen Dat was
veel eerder opgevallen." Door
persoonskaarten met gefin
geerde namen in het register te
zetten, konden op de gewone
manier persoonbewijzen wor
den verstrekt. Uiteraard met
foto en vingerafdruk van de
onderduiker. Daarmee kon de
familie Cohen de straat op.
Wanneer de politie hen aan zou
houden, zou controle uitwijzen
dat ze bij het gemeentehuis in
geschreven stonden.
Brouwer: „Het grootste pro
bleem was het joodse uiter
lijk." Rita: „Het eerste wat we
deden was het zwarte haar
blonderen Na een paar dagen
werd het knalrood." De familie
Cohen vertrok naar de Achter
hoek maar bleef contact hou
den. Vader Hein Cohen voor
zag later tientallen mensen van
onderduikadressen en door
Brouwer gebrachte persoons
bewijzen en bonkaarten.
Na deze eerste ervaring met
'amtenaren-fraude' lieten de
mogelijkheden èn de gevaren
Brouwer niet los. Hij bleef be
denken hoe het beter en veili
ger kon. Zijn 'tic voor gemeen
te-zaken' zoals hij het zelf om-
schrijft, maakte dat hij wist
hoe en waar iedere Nederlan
der geregistreerd stond „Juist
doordat ambtenaren niet wis
ten wie wat en waar contro
leerde, durfden ze niet te frau
deren. De genoteerde gegevens
stuurde men door naar het
Rijksmspectie voor de Bevol-
kinsregisters in den Haag.
Deze stond onder Duitse ver
antwoording. Ik moest colle
ga's overtuigen dat dit bureau
slechts dienst deed als register.
Men controleerde daar niet te
rug naar naam of al aanwezige
gegevens."
Maar het aantal persoonsbe
wijzen dat kon worden uitge
schreven was beperkt. De in
spectie accepteerde een kleine
marge extra voor verschrijvin
gen maar daarmee kwam
Brouwer niet toe. De Cohen's
kregen al snel opvolgers Karei
Brouwer haalde ze soms zelf op
uit Amsterdam. Mensen van
joodse afkomst, gezochte ver
zetsstrijders, krijgsgevange
nen en mensen die niet voor de
Duitsers wilden werken en
tenslotte spoorwegstakers.
Waterdichte methode
Een jeugdvriend, Dolph
Hendriks, dacht mee. Dolph
Hendriks, na de oorlog Neer-
lands eerste hoogleraar Bouw-
economie, was een bevlogen
man In de jaren dertig was hij
zeer aktief tegen het opkomend
fascisme. In 1942 liet hij zich
ontslaan om zich helemaal te
kunnen wijden aan het verzet
Hij begreep dat Brouwer een
manier gevonden had om men
sen te helpen zonder dat de
Duitsers iets in de gaten had
den. Een waterdichte methode
waarmee in heel Nederland
mensen gered konden worden.
Hij reisde rond. Dankzij zijn
inzet kreeg het systeem lande
lijke navolging In de loop der
jaren werd de methode vervol
maakt. Uitgangspunten ble
ven: De onderduiker moet een
zo normaal mogelijk leven lei
den. Dit was veiliger voor zo
wel de onderduiker als de
hulpverlener. Daarvoor ge
bruikte men echte persoonsbe
wijzen met vervalste gegeven
die administratief gedekt wer
den Men bleef tegen geweld en
protesteerde tegen overvallen
omdat daardoor het ongeziene
werk de aandacht zou kunnen
gaan trekken.
Brouwer vond een manier
om meer vijftienjarigen (de
leeftijd waarop een persoonbe-
wijs verstrekt werd) op te voe
ren dan er in Leusden waren.
Daarna ontdekte hij hoe hij ba-
bies die twintig tot veertig jaar
daarvoor jong overleden waren
'tot leven' kon wekken. „Om
dat de families hier gewoonlijk
groot waren, keek men bij
controle niet snel op van een
paar kinderen meer."
Het doordenken van Brou
wer leidde ook tot het creeëren
van verledens. Door onderdui
kers op een nieuw adres de na
men van bestaande mensen te
geven, die m andere gemeenten
woonden, konden verhuizing
verklaard en gecontroleerd
worden. De latere professor
Louis J. Leviticus, woonde tij
dens de oorlogsjaren bij de
Brouwers thuis als neefje Ru-
die van der Roest. Een naam
van een jongetje uit Amster
dam, een neefje van een andere
onderduiker. De Leusdense
Rudie van der Roest, ging hier
naar school.
Hoe waterdicht de methode
was, bewees Herman Thee
boom. Hij werd met papieren
verzorgd door Brouwer gear
resteerd. De SD kon niet be
wijzen dat hij niet Frans Jan
Berkenbosch was Vertrou
wend op zijn papieren hield hij
zijn verhaal vol, ondanks 'ver
horen' en maanden Wester-
bork. De jood die volhield geen
jood te zijn, hield vele instan
ties bezig Uiteindelijk werd
hij ontslagen met een vol-ariër
verklaring De komende on
derscheiding is vooral aan
Theeboom te danken. Zijn ge-
tuigen-verklaring maakte
diepe indruk.
Zijn arrestatie zorgde voor
het nemen van de laatste hin
dernis. Door Dolf Hendriks die
de medewerking van 400 van
de 1000 gemeentesecretanèn
had bewerkstelligd, was alleen
de valse registratie in den Haag
nog een zwak punt. Om Her
man Theeboom's identiteit te
beschermen vond Dolf ook een
manier om in Den Haag te ver
valsen. Daarmee werd de nieu
we naam zoals Brouwer het
noemde 'rondgezet' Hoe ook
gecontroleerd werd, de gege
vens waren overal officieel te
rug te vinden.
Overal waren ambtenaren
op dezelfde manier bezig. On
zichtbaar, nooit genoemd. Ook
na de oorlog zwegen de mees
ten. Een argument daarvoor
was mede dat men het vertrou
wen in de overheid niet wenste
te beschamen.
'De Mijlpaal'
Het voormalige gemeentehuis aan de Burgemeester de Beaufortuieg. vanwaar de hulp aan onderduikers werd geregiseerd. (foto
Hans Verhorst)
Ondertussen woonden in 'De
mijlpaal' dag in dag uit, zeker
twaalf mensen waaronder veel
kinderen. Allemaal 'neefjes' en
'nichtjes'. De nieuwe inwoners
Brouwer hadden blijkbaar veel
familie. „Het was een klein
dorp We wisten haarscherp
wie goed of fout was", schreef
Theeboom. „We hadden goed
contact met de buren", volgens
de Cohen's. Karei Brouwer
„naarmate de oorlog vorderde
werd het makkelijker. Steeds
meer evacuées zochten in onze
buurt een onderkomen." Zijn
