Het Heksenwegen in
Nederland»
De ontwikkelings-geschiedenis
der Piano.
Een onuitroeibaar volksgeloof uit vroeger dagen.
De concurrentie door de Radio.
Met h'eksenwezen heeft universaal-histo-1
rische beteekenis. De huidige paza.scien-
tia, het tegenwoordige modern-medisch
verse! en der Imto.i bgische wetenschap,
tracht nog altijd meer en meer de pro-
blemen van deze historische verschijnse
lensfeer in alle diepten en breedten vol
ledig te kunnen begrijpen. Er is thans nog
altijd geen algemeene wetenschappelijke
leeriig, we'ke allen heeft overtuigd, dat
op dit geschiedkundig anthropologisch ter
rein alles zou zijn verklaard. Men acht
zich in dit opzicht heden nog verder van
het doel van een "derde van een eeuw
geleden, toen de historiologische weten
schap nog een eenvoudige hystoriscbé]
respectievelijk hvpnotische wetenschap ge
acht vverd te zijn. Toch zag reeds Char.
cot den ernst van den toestand en sedert
is de physkche st uctuur der natuurwe
tenschappen tot een physische belichting
geworden en van louter materialisme tot
een nog half wazig nieuw-Spiritualisme
overgegaan. In dit licht wijst de oude
historische heksenwaag te Oudevyater,
waarop op 21 Juni 1729 voor't laatst
personen werden gewogen, dien dag een
tweetal, die verdacht werden van tooverij
en hekserij. Wie in dezen tijd langfs den
IJsel van Gouda naar Oudewater gaat,
ziet bij de laatste wending van den ri
vierdijk hef beeld van de oude stede. De
stompe kerktoren, gedekt met het Friesche
vak ca. 3000 Jaar vóór onze tijdrekening.
Het wegen b.v. vinden wij weer latery
maar toch reeds honderden jaren vóór
Chr., in den lcodez van Wischnu met
proeven, w.o. de weegproef (wegen tegen
steenen b.v., voorts 't gloeiend ijzer, de
koudwaterproef, de giftproef en de heilige
drank). Merkwaardige historische gegevens
zijn bewaard gebleven omtrent het ge
wicht, dat vele verdachten zouden heb
ben gewogen, b.v. 13 verdachten, die sa
men niet meer dan een half ons wogen
voor wie het geloóven wil. In het jaar
1728, in het proces van Szegedin.
Moder. e occu'ti ten wijzen op de proe
van den beroemden natuurkundige Sir
Wi l am Crcok:s, genomen onder buiten
ger o e pip, s'sche tonirole.vco:waarden
bij 't spiritistisch medium bij Mej. Cook
die nu en dan bijna de helft van haar
gewicht verloor op het oogenblik dei-
manifestatie van het gematerialiseerde
phantoom, de .z.g. Mej. Katie King, die
een geheel andere persoonlijkheid bleek
dan het medium zelf, dat tijdens die ma
nifestatie als dood; neerlag, naar op de
foto's „schynt-te-blyken". Men noemt dat
fiuidaal.uitstrooming of od-uittreding bui
ten het mediale lichaam. Het Christen
dom vond dergelijke gewichtswijzigingen,
bij zijn ontstaan en groei van alle oude
Heidensche volkeren als een der factoren
,van den ph'ysisch-psychischen erfschat der
ticcr hij niet in trance of extase is. En
zelfs ook dun nog heeft hij het gewcht,
dat hij onder die -omstandigheden hebben
moet. Trouwens' in de meeste zoodanige
gevallen is het gevvichtsverschil, bij het
normale waakleven vergeleken, naar even
redigheid zeer gering. Een gewone epi
leptische aanval, bij haast iedereen bekend,
kan 'n gering gewichtsverschil in korten
tijd veroorzaken. Op bevel van Z. K- M.
werd nu de waag te Oudewater als het
stardaa-dgewic't houdende aange ae en.
Diick Corne.is oon, tollenaer en de rent
meester van der Ooude (Gouda) moest
ter stede wicht van der) Ooude wongen
in de stede Waech te Oudewater tegens
die wicht derselver stede van Oudewater
in gelyke stucken. Ende is bevonden rnut-
ten. zelfde te accorderen. (23 Feb. 1547)
In tzgenwoord g" ei dl van Adr.aen Lou
wen/, Jacob Gerytz, Moen, burgemeysters
en schepenen desz stede van Oudewater,
alzo Frederik Jansz. Lunters en JanJansz.
en Pieter Speyert, secr. der selver stede.
De waaggewichten van Gouda en Oude.
water waren dus gelijk eervol genoemd.
Deze steden hadden voor deze zaak Kareis
vertrouwen» Zij hadden het Troyaansch
gewicht, van Troyes in Frankrijk. Inde
waag werden- kaas, hennep, touwsoorten
en ook van hekserij beschuldigden gewo
gen. Maria Konings uit Munsterland werd
b.v. hier gewogen op 24 Feb. 1644,
Leentj 'NK i bir.S, fu svrouw van jan Aertz.
van de Lange Linschoten in 1647,
Jacobije Paulus uit Heeid£ in 1677,
Marritje Cornelis van Langerak in 16S1,
Sybilla Essers uit de Graafschap in 1694,
Aaltje Brouwers van Heybergen in 1711
Lvsbet van Wout van Montfoort in 1713,
Neel Pols van Bergambacht in 1728, en als
laatste Klaas Afiensz. van den Dool vah
Noordelois en 'zijn vrouw Neeltje Kers
bergen van Meerkerk in Juni 1729, niet
van alle gewogenenj zijn de namen be
kend gebleven. Vele boeken zijn verloren
gegaan, reeds bij -den brand der stad in
den 80-jarigen oorlog. Uit bu'.tenlandsche
oorkonden der heksenprocessen wordt nu
Indien eenfg meubelstuuk in onze wo
ningen aanspraak kon maken op den naam
van huisvriend, dan was het voorzeker
de piano. Onverschillig gegoeden, dan wel
in de eenvoudige huiskamer van den ar
beider, zij werd er met égards behandeld
en ontzien. Het bezit van een piano gold
eigenlijk vooral voor de minder gegoede
klasse als eeni teeken van zekeren wel
stand. Wie feitelijk de uitvinder van dit
instrument is, blijft een open vraag. Er
zijn er, die den oorsprong van de piaflo
Bartholomeus Christoford danken. Deze
woonde omstreeks 1711 te Florence. Onge
veer tegelijkertijd deed' Hebenstreit een
dergelijke uitvinding. De vleugels van Sil-
berman, een tijdgenoot van Bach, wer
den spoedig vermaard. Aan de verbete
ring van het mechaniek werd vooral door
Stein te Aug-sburg gewerkt. De zooge
naamde Weener-mechaniek is een uitvin
ding van Streicher. Omstreeks 100 jaar.
geleden kwam de rechtopstaande piano,
zooals wij die thans nog kennen, in ge-
Doofstomme meisjes en de piano,
zade'dak, rijst boven het groen der krui
nen en het rood der daken en mediteert
'oor U, over zijn afkomst van het oude
Friesche bisdom van Utrecht, vóór hij
over ing tot het Hollandsch graafschap.
De uiig.b uwde beiaard klingeld zijn hup-
pe e de klankjes en verzilvert de lucht,
wr.ar'n wolkjes zeilen boven schaduwen-
g iG Lug; curie g.ach jes over markt-
br A,n heksen waag- De medifeerende
zie overweegt, bij de contemplatie, dezer
in 1 ar dringende schoonheid, hoe 't heeft
r 'i best ian, dat in dit schilderachtig
ste e';e, dat als steeds te dropmen ligt
\n .esTe-.d spel van zonneglans en scha-
du.v ch.emer, weleer het levenslot van een
tncnsJi, soms van verre, van buiten de
gren-en gekomen, afhing van zijn lichaams-
gewicht, dat hier moest worden gecon-
tr.o*:erd en op schrift gesteld als „bewijs
ven v.aari.eyd" en onderieekend „met onze
Stel zeegel door onzen Secretarius".
Wat was de beteekenis van dat heksen
wegen? Het geloof aan heksen is bijna
zoo oud als het menschelijk geslacht. Het
berust hierop, dat men meende en meent,
aannam en aanneemt, dat er menschen
zijn, (h door hun psychische geaardheid
in verbinding staan, passief of actief of
op beide manieren, met de ongeziene
booze machten eener bovenzinnelijke we
reld, en dat verbond in toepassing bren
gen otn den evenaaste schade naar li
chaam en ziel te willen en kunnen toe-
brergen. Het is merkwaardig, dat in onze
eigen dagen een deel der wereld-littera
tuur dit aloud beginsel opnieuw in vor
men van letterkundige schoonheid drama
tisch tracht uit te beelden. Ook in de
toonkunst, juist op den dag, dat de hek-
senwaag te Oudewater vóór 200 jaar
werd afgeschaft, werd, liet 500-jarig me-
mori alfeest van de Maagd van Orleans
aan de Loir gevierd, van haar, die als
z.g. heks levend werd verbrand..
Het wcg.n behoorde tot de Gods
oord :e.'en of Ordaliën, die moesten
richten in nog problematisch geachte
beec uldig'ngen van tooverij en hek-
serij. Zij zijn bide oudste volkeren be
kend geweest. Bewezen is dit tot liet tijd-
Het wegen van een heks.
verleden eeuwen, als een der mysteriën
van den tempelslaap. Het volksgeloof in
;t heksenwegen was onuitroeibaar en mach
tiger zelfs in dit opzicht dan het religieus
geloof. Wee dan ook later de van hekserij
betichte persoon, als het gewicht minder
was dan met „postuur ende structuur siner
persoonückheit zou behooren te- concorde
ren". Dan kwam een-kwade geest in zijn
of haar proces, üan was er iets uit het
lichaam naar buiten gestroomd. Bij al deze
e.lende was het een mooie dag voor de
hekserij beschuldigden, toen de jonge
Karei V in Polsbroek tusschen. Schoon
hoven en Oudewatei" een dergelijke we-
gerij incognito bijwoonde, naar men meent
op aandrijven van een geestelijke, en hij
toen bemerkte, dat de schout, die de proef
leidde, met het gewicht knoeide, zeker
met het oog op zijn aandeel in de te ver
wachten verbeurdverklaring van ,,de heks".
Dit voorval bleef Karei vele jaren bij.
Deze dag was de geestelijke geboortedag
der heksenwaag van Oudewater. Karei
werd niet bekeerd van ook zijn geloof
in de mogelijkheid van hekserij en too
verij. Doch van misdadig bedrog was hij
overtuigd. Tegen het heksenwezen en hek
senwegen, het psychisch stigma aller ver
leden tijden, als zoodanig optfeden en het
uitroeien wilde hjj niet, maar zou hij ook
niet hebben gekund. Eer ware zijn voiv
stenkroon gevallen. Maar hij had een an
dere, in alle Kareis heerenlanden onbetwist
bare macht. Hierop wees hem, naar men
meent, zijn -een toenmalige priester, een
latere leeraar in Salamanca. Hij kon het
gewicht als louter gewichtsmateriaal be
palen en omschrijven en aan een bepaal
de plaats en waag als standaardgewicht
binden. En juist dat gewicht was als zoo
danig juridisch onaantastbaar in alle
Kareis heerenlanden en een officieel do
cument van den magistraat der gewichts-
vrijplaats, dat 't gewicht der verdachten in
overeenstemming was met hun postuur en
structuur, vrijwaarde hen in alle heksen
processen. Alle rechters, ook de kwaad
willige, moesten buigen voor dit ordalium!
Natuurlijk lfceft elk mensch het gewicht
dat zijn postuur en structuur aanwijst, wan
en dan een naam als van iemand, die
te Oudewater gewogen was, genoemd (b.v.
bij Kiessewetter, den Linaeus der heksen
processen), De heksenweging was niet
temin op zich zelf al tragisch-romantisch
genoeg. In heel „ouwater" assisteerde bij
den treurigsten aller optochten: de aan
koerst c o ar de Montfoorder. of deGoutse-
poortvan 'n van tooverij of hekserij geticht
order kne van 'netcortevan mannen met
hele'.aarden en gelabberdeafgevaardigden
van jiiLenlardsche magistraten, als een
wa de énd 'gek' enf.uis, als 'n betooverende
waar.stede binnenschrijdend zich spoedend
naar tu.gemeesteren, schepenen en raden
van de eerzame Hollaiidsche kaas- en touw.
stad. 21 Juni 1729 werd de laatste oer-
tifc a'van weging uitgereikt. Volgens Sol-
dan werd de laatste van hekserij verdachte
persoon te Oudewater in 1754 gewogen.
Ds. Bekker, de schrijver van de „Be
toverde Wereld", op dit terrein de Neder-
laudsche evenknie van den Duitschen Pater
Spee, schreef in 1693, dat men in de
laatste twee jaar verschillende personen
te Oudewater had gewogen en dat wegerij
maar aldoor plaats vond. Toen was het
heksenwegen gedaan. De gewichten in de
Heksenwaag te Oudewater, welke nog
heden aanwezig zijn, werden 21 Juni 1729
historisch. Ds. Balthesar Cekker en de
Duitsche Pater Spee, S. J., hadden de open
bare meening verlicht en hun arbeid had
vruchten gedragen. De gewichten van Ou
dewater hadden hun zegenrijken cultuur-
arbeid verricht. Karei! V en Oudewaters
magistraten hadden honderden menschen
gered van den vreesdij keu folterdood.
Wijsheid had waan ten goede geleid. De
laatst gewogenen waren beschuldigd van
tooverij door het „booze oog", hekserij
over stallen, land, en vee. De Fransche
dichter Ronsard had, zonder hen te ken
nen, reeds vroeger zulk een beschuldigde
in 'n als verheerlijkt oud-Fransch "gedicht
bezongen, krachtig en tevens naief: „Tu
est la frayeut! du village". „Gij zijt de
schrik der boerderijen. Een ieder sluit voor
U zijn stal, beducht dat door Uw toover-
rijen land of vee verloren zal gaan. Ik
Iteb Uw oost driemaal zien lichten."*
in het oude Lonochord zoeken, omdat beide1
instrumenten een principiëele overeen
komst vertoonen, n.1. de klankkast en de
gespannen snaren, doch verder gaat deze
gelijkenis dan ook' niet. Hoe nu eigen
lijk de piano, zooals wij die kennen, ont
staan is, valt moeilijk uit te maken en
verdiept men zich daaromtrent in gissin
gen. In de middeleeuwen ontstond het
hakbord, dat evenwel geen toetseninstru-
ment was, wel het orgel, dat, zij het dan
ook in primitieven vorm, van een toet
senbord was voorzien. Het meest waar
schijnlijke is wel, dat men de toetsen van
het orgel ook toegepast heeft op het hak
bord. Men neemt aan, dat Engeland de
bakermat van onze moderne piano is en
het bouwen daarvan aldaar reeds een groo-
te hoogte had bereikt, alvorens men er op
het vaste land van Europa toe overging.
Men kende teen reeds twee soorten snaar-
vecimbaal. Eerstgenoemd instrumenü was
veeinbaal. Eerstgenoemd instrument vya^s
vierhoekig en bezat geen snaar voor eiken
bruik. In 1823 leverde de bekende Parij-
sche firma Erard een instrument met het
z.g. doublé échappement- Nadien hee't
vooral in Du t ch and dc piano-indusir e
een hoogen vlucht genomen, en staat zij
ook thans nog op dit gebied aan de
spits, hoewel ook in Amerika en Enge
land zeer goede piano's worden gebouwd.
Talrijk zijn de kunstenaars, die in den
loop der jaren zich als virtuoos op d t
insirument hebben doen kennen. HoeL.ng
de piano nog de plaats zal innemen, op
welke zij zich reeds eeuwen heeft weten
te handhaven, is niet te zeggen. Een feit
is echter, daf zij in onzen tijd in ve e
huisgezinnen de vlag heeft moeten strij
ken voor het raido.apparaat, dat hoe lan
ger hoe meer gemeengoed is geworden.
De gemakzucht van den mensch is hier.
ra i i tvi eemd. F e elijke panos udie och'
eischt uren van inspanning, terwijl de be
diening van het radio-apparaat in enke e
minuten is te leeren. Toch gelooven wij
niet, dat de p ano door het radio-apparaat
De piano ook voor de lagere klasse.
foetsj Ket tweede was driehoekig, waar-1
bij iedere toets op een afzonderlijke snaar
correspondeerde. Beide instrumenten wer
den in tamelijk groote hoeveelheden ge-
bowd, Na eenigen tijd bouwde men het
Claveeimbaal ook in vierkanten vorm en
'gaf daaraan den naam van vleugel, omdat
het den vorm van een vogelvleugel ver
kreeg. De eigenlijke ontwikkeling van de
piahb kwam eerst met de uitvinding van
de hamer-techniek, welke uitvinding wil aan
zat worden verdrongen. Dit lanfste zal,
hoe geperfectioneerd het ook nog moge
worden, steeds hupmiddel blijven. Een
muziekliefhebber moge in sommige geval
len zijn toevlucht tot de raido nemen,
wanneer hem de keus gelaten wordt tus-
schen het rechtstreeks aanhooren van
muziek, of door middel van de radio, zal
hij, natuurlijk bij gelijke praestitie v n
den uitvoerder, zijn keuze tot lid e:rste
bepalen.
