DE ORGELS
DRAAIEN DOOR
SOESTER CHIMPANSEE-FAMILIE
„TOP OF THE BILL"
IN INTERNATIONALE CIRCUSWERELD
Heeft van alles zoveel meer
17.95
14.95
Amersfoort
Als iets bij een voorbije wereld hoort
dan is het wel een draaiorgel, waar ve
le voorbijgangers hun tol aan betalen
door een muntje te offeren in het ko
peren bakje dat onvermijdelijk in de
buurt is. Weten orgeldraaiers zelf iets
van de geschiedenis van hun instru
ment? We vroegen het boven het ru
moer van straat en orgel uit op een
druk punt in een stad, waar een draai
orgel ondanks zijn drukke muziek toch
een romantisch rustpunt vormde.
Drankorgel
„Weet U iets van de oorsprong van uw
instrument?" vroegen we dicht bij het
oor van de 61-jarige G. W. Korlee, or
geldraaier sinds vlak voor de oorlog.
„Wel eens van een drankorgel ge
hoord?" luidde het antwoord, „stamt
ook van een orgel, een flessenorgel. Za
ten elf flessen met alcohol in, die wer
den met hamertjes bespeeld. Als ze te
heet werden van de zon klonken ze
vals. Als je er een teug uit nam waren
ze weer gestemd." Dat is een onver
wachte reactie. En er volgen er meer.
„En pierement komt van pieren, me
neer, dat is pret maken en ronddraaien,
ook pierewaaien is er aan ontleend.
Mansers zijn de mannen met de ronde
koperen bakjes, mansbakjes, die op de
mansgaten in de schepen lijken".
REMBRANDTLAAN 18 - TEL. 02155-4785
Drankorgel en pierewaaien lijken een
nogal frivole geschiedenis van het eer
biedwaardige orgel te vertellen, maar
de historie luidt anders. Wat tegen
woordig als pierement op straat komt,
is een boekorgel, vanwege de zichzelf
opvouwende kartonnen boeken met er
in genonsd muziekpatronen. Dit systeem
wordt al sinds 1890 gebruikt, maar ook
daarvoor was het orgel geenszins een
onbekend instrument.
Buikorgels
Al in de 16de en 17de eeuw kon men
in Italiaanse parken de waterorgels vin
den die door middel van een cilinder
v uitstekende stiftjes en voortbewogen
door een stroom water dat langs een
scheprad stroomde, de mensen ver-1 de dressuur kan worden begonnen en
Vele bewoners van de Nieuweweg zien
enkele keren per jaar een grote wagen
met woonwagen de inrit van „Home on
the Ranche" in of uit rijden, op die
wagen staat „Willy Lenz Chimpansees
Holland".
Een naam die kenners in de circus
wereld de oren doet spitsen.
Het is allemaal begonnen in de winter
1960-1961 toen Willy Lenz samen met
zijn vrouw in een schuurtje aan de Den
Blieklaan begonnen met de dressuur
van wat kenners noemen „het beste
chimpansee-nummer ter wereld".
Die start was niet voorspoedig. In die
tijd laaide de oorlog in Kongo in alle
hevigheid op, waardoor chimpansees
zeer schaars werden.
Als je dan de pech hebt binnen enkele
maanden 3 van de 4 chimpansees, die
met bij elkaar gelegde spaarcentjes zijn
gekocht, te verliezen, moeten Willy en
Ann Lenz over een enorm doorzettings
vermogen hebben beschikt om toen door
te gaan.
Een jonge chimpansee kost ongeveer
2000 gulden en het duurt enkele maan
den voordat het dier zo ver is dat met
maakte. Waren dit vooral curiositeiten,
later schreven belangrijke componisten
voor cilinderorgels.
De eerste draaiorgels, d.w.z. automatisch
spelende orgels aangedreven door een
zwengel, verschenen in de 18e eeuw,
zo groot als een flinke sigarenkist met
tien kleine pijpjes. Ze brachten 'n hoog,
iel geluid voort, bestemd om zangvogels
op gang te helpen. In andere uitvoe
ringen dienden ze tevens voor het be
geleiden van straatzangers, waarbij het
hoge geluid van het orgel slechts zelden
overeenstemde met de donkere zang
stem van de liedjeszanger. Juist dat zal
de aanleiding geweest zijn die tenslotte
leidde tot het ons vertrouwde pierement.
Want om het geluid wat voller en krach
tiger te krijgen moesten de pijpen van
het instrument langer worden, hoe lan
ger de pijp, hoe lager en voller de toon.
Zo groeide het sigarenkistje uit tot het
buikorgel, waarvan een enkele nog wel
langs 's heren wegen zwerft. Om meer
muzikale mogelijkheden te krijgen moest
het orgel in de loop der tijden weer
groter worden. Wanneer het te zwaar
werd om aan de hals gehangen te wor
den zette men er tijdens het spelen een
pcot onder en prompt ontstond het
pootorgel. Vandaar was het slechts een
klein stapje om het weer uitgegroeide
orgel op een wagentje te plaatsen. En
daarmee was de beperking, dat het or
gel niet te groot mocht zijn om het te
kunnen vervoeren, weggenomen. Toen
pas kwam de ontwikkeling werkelijk op
gang.
Cilinderorgel
In de tweede helft van de negentiende
eeuw zagen we het orgel als een ge
waardeerd muziekinstrument, hoewel
het nog geen pierement was zoals wij
het kennen. Men gebruikte toen nog het
cilinderorgel, waarvan de heer Korlee
verzekert dat een oom van hem het
nog heeft bespeeld en dat het instru
ment in de oorlog verloren is gegaan.
In die tijd, na 1880. begon de geschie
denis van het orgel in ons land zich
gunstig te onderscheiden van andere
landen.
De Belg Warnies startte in Amsterdam
een verhuurbedrijf van orgels, en dat
feit had gunstige gevolgen. Niet alleen
dat de exploitanten nu niet meer jaren
lang hoefden te sparen om een eigen
orgel te kunnen aanschaffen, maar re
paraties werden door vakmensen uit
gevoerd, waardoor de kwaliteit van de
muziek er op vooruitging. En juist
daaraan mankeerde nog wel eens wat.
Zorgde een draaier goed voor zijn or
gel, dan kon hij ook rekenen op een
beter orgel wanneer hij daar aan toe
was, zodat met het orgel ook de draai
er zich ontwikkelde. En het publiek
toonde steeds meer interesse.
Boekorgel
Omstreeks de eeuwwisseling vond Ga-
violi in Parijs iets uit waardoor de ci
linder werd vervangen door het boek
en daarmee zijn we aangeland bij onze
draaiorgels. Het systeem maakte een
veel uitgebreider repertoire mogelijk,
meer registers bleken een enorme ver
betering.
In het buitenland is het draaiorgel van
minder betekenis geworden, in Frank
rijk gaat het bergafwaarts en de Duit
sers specialiseren zich op de kermis-
orgels. Misschien dat juist daarom het
pierement zo'n typisch Nederlands in
strument wordt genoemd.
Omstreeks 1930 begon de rijke versie
ring van de orgels, waarbij niet alleen
de zijkanten maar ook het midden met
krullen en lofwerk werd bewerkt. Een
versiering die juist nu weer opgeld doet,
vooral bij de ludieke jeugd.
„Denkt U dat het draaiorgel het nog
lang zal uithouden?"
„Natuurlijk wel. Oudere mensen vinden
er herinneringen in, wat jongere vinden
het romantisch, de jeugd is er nou weer
weg van, op haar manier. Er zij genoeg
mensen die er voor willen zorgen dat
het niet verdwijnt, al zijn er veel min
der orgels dan vroeger. Maar ik denk
dat het voorlopig nog wel een honderd
jaar meegaat. En dat is maar goed, 't
is de moeite waard!"
Zodat U gerust eens een paar munten
meer in het koperen bakje mag doen.
Daar vaart het orgel wel bij.
pas na ongeveer een jaar kan gezegd
worden voor welk onderdeel van het
nummer het dier geschikt is.
Van drie dieren die voor een bepaalde
trick geselecteerd worden valt er na een
paar weken al minstens één af, dan
blijven er twee over die meestal niet
van dezelfde kwaliteit zijn, één van die
twee gaat de trick tijdens het program
ma uitvoeren terwijl de andere in re
serve wordt gehouden.
De tere gezondheid van chimpansees is
er de oorzaak van dat dit noodzakelijk
is wil het nummer zijn niveau behou
den. Bij de familie Lenz wordt dit zeer
sterk in de gaten gehouden, zo sterk
zelfs dat er wel in de apenwagen ge
slapen is om een ziek dier goed te kun
nen verzorgen, hieruit spreekt ook de
liefde tussen mens en dier die voor een
dressuurnummer een eerste vereiste is.
Fanatieke dierenbeschermers moesten
eens een kijkje gaan nemen achter de
schermen bij de familie Lenz, zij zouden
direct genezen zijn van hun afkeer van
dressuurnummers.
Na alle moeilijkheden van de eerste pe
riode was het in 1961 dan zover dat de
familie Lenz op reis ging met haar
eigen chimpanseenummer. Vol van ze
nuwen werd de eerste kritiek afge
wacht. Willy Lenz kon toen ook niet
bevroeden dat de kritiek over het pro
gramma zou beginnen met de kop „Al
leen het chimpanseenummer is uw en
treeprijs waard".
Sindsdien reist de familie Lenz met haar
Het Is één grote familie. De kinderen
ên de apen verzorgen behoren tot de
dagelijkse bezigheden van Ann Lenz.
nummer, dat inmiddels is uitgebreid van
vier tot zes beeldschone exemplaren,
door de gehele wereld.
Na in 1983 enkele maanden met circus
Sarasani in Nederland te zijn geweest
vertrokken zij op 21 november naar
Rusland op uitnodiging van het Russi
sche Staatscircus, hetgeen voor een wes-
J«f® artiest een hoge uitzondering is.
Willy Lenz zelf zegt daarover„ach
dat is niet zo belangrijk, er gaan meer
westerse artiesten en ze worden alle
maal onderscheiden voor hun circen-
sische prestaties."
Reizen met chimpansees én vooral lange
reizen stellen de dresseur vóór extra
problemen, temeer daar Willy Lenz ge
wend is over de weg te reizen. De kost
bare apenwagen is dan oók geheel ge-
isoleerd, heeft dubbele ramen en drie
soorten verwarming, omdat de tempera
tuur constant tussen 18 en 22 graden
gehouden moet worden.
In Rusland gaf dat nog meer problemen
omdat daar gereden werd bij tempera
turen van 30 tot 40 graden onder nul.
Op één van die reizen in Rusland, die
van Kiev naar Moskou, zo'n slordige
1000 km., was het zelfs zo koud dat de
dieselolie bevroor en er verschillende
keren gestopt moest worden om met een
vuurtje onder de tank de brandstof te
ontdooien waarna weer verder gereden
kon worden.
Het succes was in Rusland zeer groot,
ondanks het feit dat Rusland zeer cir-
cusminded is en als zodanig ook veel
meer kritiek heeft. Maar een chimpan
see-nummer van zo'n uitzonderlijke
klasse hadden ze daar nog niet gezien.
In circussen is het gewoonte dat het
beste of meest spectaculaire nummer
als laatste nummer voor de pauze staat
omdat dan het publiek een goede Indruk
heeft als de pauze ingaat. Welnu, Willy
Lenz stond tijdens de Rusland-tournee
Qj> deze ereplaats.
Ook dit jaar was de familie Lenz weer
met circus Sarasani voor een korte pe-
res in ons land en heeft het publiek
weer kunnen genieten van de uitzonder
lijke dressuur die de afgelopen winter
in Soest weer werd uitgebreid. Nu niet
meer in een schuurtje maar in het eigen
winterverblijf aan de Nieuweweg.
Een deel van het succes van zijn num
mer, heeft Willy Lenz ook te danken
aan zijn vrouw Ann, die naast de assis
tentie bij de dressur en de presentatie,
de gehele aankleding van het nummer
voor haar rekening neemt. Dat betekent
truien breien, broeken maken en zelfs
hele indianenpakken.
Zij is ook de stimulans achter dit num
mer, met eindeloos geduld en liefde
zorgt zij voor de nieuwe jonge dieren
die regelmatig in de familie worden op
genomen en dat is op zichzelf net zo
veel werk als een baby verzorgen, het is
ook wassen, schone luier omdoen en
flesje geven.
De familie Lenz bestaat overigens niet
geheel uit apen, de zoons van 11 en 15
jaar reizen het hele jaar mee en dat
betekent ook nog koken, verstellen en
huiswerk nakijken, een ander onderdeel
van haar werk is autorijden van de ene
naar de andere plaats en niet alleen bij
mooi weer m or ook, zoals afgelopen
winter, vanuit Zuid-Italië, een afstand
van ruim 2500 km over besneeuwde en
beijzelde wegen. Dit is nog moeilijker
als men weet wat het is de gehele af
stand achter de apenwagen met woon
wagen te moeten blijven rijden.
U ziet, bij circusmensen komt het suc
ces niet zo maar aanwaaien en daarom
zijn ze extra blij als zij tussen twee en
gagementen even kunnen uitblazen ln
Soest, al is die rust meestal niet lang
omdat voor topnummers geen vakantie
is weggelegd.
De sfeer van het thuis zijn in Soest en
de uitzwaaiende buren als ze weer ver
trekken, werken op de familie Lenz zo
verkwikkend dat zij graag vanuit Span
je, Portugal, Italië of Rusland hun wa
gens richting „Home on the Ranche"
sturen waar zij weten werkelijk thuis
te zijn.
Tot ziens in Soest u alle vier en de
chimpansees toi, toi, toi.
STEENH0FFSTRS3 TEL 2842 SOEST
By „Papa" leren schryven.
MSFT
1. pullover van praktisch Terlenka.
plissé gebreid, dus ideaal voor grotere
maten, in 10 kleuren, maten 42 t/m 52.
—«82. Leacril pullover, fully-fashioned.
ritssluiting achter, in 10 najaarstinten.
maten 40 t/m 48. 12.95
3. modieuze pullover van polyester
acetaat in 9 kleuren, maten 40 t/m 48.
4. pullover in prachtige cashmirette.
fully-fashionedkeuze uit 7 najaars
tinten. maten 40 t/m 50. 1495
DINSDAG 24 SEPTEMBER 1968
