de ontdekker van de atoomsplitsing
Hij luidde
nieuw tijdperk
m
Het begon op de
kortste dag van
het jaar 1938
OTTO
HAHN
onderzoekingen de grondslag legden
voor hetgeen zich na de laatste we
reldoorlog aan zou dienen als het
atoom- en ruimtevaarttijdperk.
In dezelfde vooroorlogse periode dat
Otto Hahn in zijn laboratorium zijn
ontdekkingen deed, waa elders in
Duitsland een man aan het werk,
wiens naam na de laatste wereldoor
log eveneens over de gehele wereld
bekend zou worden: rakettenbouwer
Wernher von Braun, thans een der
leidende figuren in Amerika bij de
daar in ontwikkeling zijnde ruimte-
vaartprojecten.
Von Braun maakte deel uit van de
,,Verein fur Raumschiffahrt", On
derneming voor de ruimtevaart <en
de zaken stonden er in 1932 voor de
ze vereniging niet al te best voor.
Er was weinig of gedn geld, de in
teresse van het publiek voor wat de
vereniging voorstond, was gering en
ook de militaire instanties waren niet
gul met het verlenen van medewerking
aan hetgeen later ,,de oefenschool van
jonge genieën" zou worden genoemd.
Daarin kwam verandering nadat
Hitier aan de macht was gekomen.
In 1933, het jaar dat Hitier aan de
medewerker Frltz Strassmann hadden
uranium gebombardeerd met ,,lang
wme" neutronen. Zij ontdekten op de
bodem van hun apparaten een bezink
sel van. barium. hetgeen zij niet kon
den verklaren. Hahn was er zeer ver
rast over, verliet zy"n laboratorium en
ging naar zijn kantoor, waar hü een
verslag van de proefneming opstelde
dat hij diezelfde avond nog opzond
naar het wetenschappelijke tijdschrift
„Naturwissenschaft".
Het is in genoemd boek interessant
nauwkeurig te lezen hoe het allemaal
verder in zijn werk is gegaan in die
eerste uren van wat later de wereld
zou schokken: Nsdat Hahn zijn ver
slag voor het wetenschappelijk tijd
schrift had verzonden, stelde hij zijn
vroegerd medewerkster Lise Meitner
die, na dertig jaar onderzoekswerk
in Duitsland haar- aan de Nazi's over
geleverde vaderland ontvlucht was en
nu in Zweden woonde, op de hoogte
van zijn experiment.
Frau Meitner boog zich over het
rapport van haar collega,-. ,,Hahn kan
zich niet vergissen", dacht zij. Hij moet
inderdaad barium op de bodem van
zijn apparaten gevonden hebben. Maar
Degenen die in het oosten van Nederland wonen en zo de mogelijk
heid hebben om Duitse tv-programma's te ontvangen, konden in de
zomer van 1968 vanuit hun Nederlandse huiskamers een door zijn so
berheid indrukwekkende rouwdienst meemaken vanuit een kerk
gebouw in de Duitse universiteitsstad Göttingen. Enkele dagen tevoren
had in de wereldpers een bericht gecirculeerd, melding makend van
het overlijden van de Duitse atoomgeleerde Otto Hahn.
De tijden gaan tegenwoordig zo snel, de ontwikkelingen op allerlei
terrein voltrekken zich zo vlug en het nieuws is zo gevarieerd en in
teressant, dat degenen die op die mooie zomeravond op Duitsland
overschakelden, voor zover zij buiten Duitsland woonden, zich eerst
hadden te bezinnen welke plechtigheid het hier nu precies betrof. Het
moest een zeer bekende Duitser zijn die deze rouwdienst gold, want
bondspresident Lübke zat op de eerste rij van de genodigden die het
middenschip van het kerkgebouw hadden plaatsgenomen, recht te
genover de met de Duitse vlag bedekte kist. En er waren vele andere
prominenten.
Naarmate de tv-uitzending vorderde bleek deze in extenso uitgezon
den rouwdienst de atoomgeleerde Otto Hahn te betreffen. En meteen
ging voor de vanuit Nederland toekijkende belangstellenden een we
reld open. Want men was verbonden met een rouwdienst, die de man
gold die er in 1938 als eerste geleerde in slaagde een uraniumatoom
te splitsen, een stap die geleid heett tot de ontwikkeling van de atoom
bom en de atoomcentrale.
Professor Hahn was al enige maan
den ziek geweest na een val. waar
bij zijn wervelkolom was beschadigd.
Daarna kreeg hij ook nog een long
ontsteking. Een hartgebrek veroorzaak
te uiteindelijk in de zomer van 1968
zyn dood. Hahn heeft in zijn leven
een reeks grote ontdekkingen gedaan
op het gebied van de atoomspit-
sing. Na de tweede wereldoorlog werd
hij door de geallieerden geïnterneerd
t» naar Engeland overgebracht. In
1945 ontving hij de Nobelprijs voor
chemie. Later werd hy oprichter van
het Plancke-instituut voor kernonder
zoek te Göttingen. Hahn heeft herhaal
delijk opgeroepen tot een totaal ver
bod op kernwapens.
Zp luidde in enkele simpele zinnen
de levensloop van deze man, door
wiens ontdekkingen de loop van de
wereldgeschiedenis veranderde. Hij
was één uit de groep Duitse geleer
den, die in de dertiger jaren door hun
macht kwam, ging de eerste militaire
raket uit een werkplaatsje in Kum-
mersdorf de lucht in, genaamd de A 1.
In december 1934 zagen een paar vis-
se'rs op een stuk verlaten kust van de
Noordzee twee vallende sterren, of
misschien wel kometen, die tot hun
stomme verbazing in plaats van naar
de horizon te schieten, in de hemel
verdwenen in de richting van het
eiland Borkum. Hel was een geslaag
de tweede lancering van een proef-
raket van het leger, de A 2, die een
hoogte van 2000 meter bereikte. Het
tijdperk der nieuwe krachttoeren was
ingegaan", zo lezen we in het boek
,,De jacht op de Duitse geleerden
1944-1960", geschreven door Miche'1
Ear-Zohar en uitgegeven bij A. W.
Bruna Zoon te Utrecht-Antwerpen.
Hitier zou later de proefnemingen met
raketten krachtig stimuleren. En dat
zou uitlopen op de V I's en V 2's,
die aan het einde van de tweede we
reldoorlog werden afgevuurd op Enge
land, ee'n laatste poging van het Hit-
lerdom om met behulp van geheime
wapens de kansen van de oorlog nog
in het voordeel van Hitier te helpen
beslissen.
DE EERSTE UREN
Men kan Wernher von Braun nog
regelmatig op de t.v.-schermen zien
verschijnen wanneet hij toelichtingen
geeft op nieuwe Amerikaanse ruimte
vaartsuccessen of wanneer hij vertelt
hoe het komt dat Rusland in de ruim-
teracd een voorsprong gemaakt lijkt
te hebben. In Pec-nemunde werden de
eerste raketten vervolmaakt. En ter
wijl achter muren van zwijgzaamheid,
die Peënemunde isoleerden, het onder
zoek naar de V 1 en de V 2 voort
ging, zocht een andere groep Duitse
geleerden naar eer. geheim, dat tot
dat moment angstvallig door de na
tuur wag bewaard: dat van het atoom.
Op 22 december 1938, de kortste dag
van het jaar, werd ook daar succes
geboekt. Otto Haho en zijn nieuwe
hoe en waardoor? Het -was stom toe
val dat zij op dat moment -een geleer
de bij zich had, tegen wie zij over
het geval kon praten: haar eigen neef,
Otto Frisch, een briljant natuurkun
dige, die in zijn kerstvakantie .zijn tan
te in Zweden was komen opzoeken.
Maar Frisch, die. gékomen was om
te skiën, had geen zin om over fy
sica te praten. Lisa Meitner drong aan,
het was misschien wel van groot be
lang. Zij .ging haar neef -achterna naai
de skihelling sn vond hem tenslotte
bereid om te luisteren naar de re
den, waarom zij. dacht dat .de proef
van Hahn zo belangrijk was,
Thuisgekomen bogen Meitner en
Frisch zich opnieuw -over het rapport
van Hahn. Waar moest het barium,
dat er aan het begin van de proef
niet was en dat plotseling verscheen,
anders door ontstaan zijn dan door het
uiteenvallen in twee delen van. het
zware atoom van uranium?
En Frisch, het gebeurde in het la
boratorium van Hahn vergelijkend
met het voortplantingsproces der bac
teriën, gaf het verschijnsel een naam,
die voortaan deel zou uitmaken van
de geschiedenis der mensheid: Atoom
splitsing.
Zo eenvoudig begon het allemaal.
In een kerstvakantie en op een ski
helling werden de eerste gegevens uit
gewisseld, die later zouden leide*n tot
begrippen als Hjros.iima en Nagasaki.
AFSCHUWELIJK GEVAAR
Hoe ging het verder in die aller
eerste beginperiode? Niels Bohr, de on
betwiste meester der Deense fysici,
werd door Frisch op de hoogte ge
stald van wat Hahn had! verricht. Hij
herhaalde de proef en had daarbij
succes. Weldra werd de ontdekking
door Leo Szilard, een Hongaarse vluch
teling in New York, bevestigd. En in
Parijs bracht Frédérich Joliot-Curie,
bijgestaan door Han von. Halban en
Lew Kowarski, de atoomwetenschap
een gróte stap voorwaarts door de
eerste .Kettingreactie" tot stand te
brengen: splijtende uranium-atomen rn
maken energie vrjj in vorm van neu
tronen, die op hun beurt weer andere
atomen bombarderen en zo vervolgens,
hoe langer hoe meer.
De proef van Joliot-Curie was niet
helemaal afdoende, aangezien de ket
tingreactie bijna onmiddellijk uit zich
zelf tot stilstand was gekomen.
Maar de lering die men eruit kon
trekken, was verschrikkelijk. Nu de
mens er in geslaagd was atoomsplit
sing tot stand te brengen, zou hij ook
in staat zyn enorme hoeveelheden ver
nietigende energie vrjj te maken. HU
had voortaan de macht, afhankelijk
van zyn wil, om de hele mensheid
te vernietigen. Wanneer dit duivelse
wapen in de handen van een onver
antwoordelijk dictator terecht zou ko
men en de politieke situatie was
in die tyd in dat opzicht niet erg
geruststellend zou dat dan niet de
zelfmoord der mensheid betekenen?
Reeds tijdens hun vreugderoes over
die ongeëvenaarde overwinning op de
natuur, begonnen de geleerden zich
bewust te worden van het afschuwe'
lyke gevaar, dat hun ontdekking met
zich bracht.
JACHT OP GELEERDEN
In het boek van Michel Bar-Zohar
worden de op die eerste ontdekking
volgende ontwikkelingen op obsederen
de wijze beschreven. De wedloop naar
de A-bom was er het gevolg van, hel
creëren van de verboden stad Los
voering van Oppenheimer werkten aan
voering van Oppenheimer werkten an
het ontwikkelen van de eerste atoom
bom, de oprichting van de geheime
organisatie ,,Alsos die tot taak kreeg
alles wat de Duitsers gedurende de
tweede wereldoorlog op atoomgebied
zouden bereiken, te bespioneren, te
saboteren, resulterend in de jacht ge
durende de laatste maanden van de
tweede wereldoorlog op alle in Duits
land werkzame atoomgeleerden en de
ontdekking dat, terwijl Amerika de
eerste atoombom bezat en kort daar
na zou gebruiken teneinde een einde
te maken aan te oorlog in Japan,
de ontwikkeling in Duitsland nog maar
in de kinderschoenen stond.
Later zou zich in die jacht op de
geleerden ook de Sowjet Unie voegen.
Ook dit land begon in zyn bezettings
zones de jacht op de Duitse geleer
den. De geleerde breinen gingen naar
Amerika en de Sovjet Unie en met
behulp daarvan werden de voorberei
dingen getroffen van wat later het
ruimtevaartprogramma zou worden en
de moordende race om de hegemonie
van de ontwikkeling, die leidde via
de V 2 naar de spoetnik en straks
naar de maan.
DE ATOOMBOM
Via het medium televisie keek men
in Europa en met name in Duits
land in de zomer 1968 naar de plech
tige rouwdienst in de kerk van Göt
tingen, waar de geleerden en politici
luisterden naar de rouwredevoéringen
en in het centrum de eenzame kist
stond, bedekt met de Duitse vlag.
Op 6 augustus 1945 klopte de met
de bewaking van de Duitse—atoomge
leerden belaste officier, vlak voor het
avondeten, op de deur van de ka
mer van Otto Hahn, in het streng
bewaakte en geheim gehouden Farm
Hall in Engeland.
De officier deelt Hahn het nieuws
mee van de op Japan afgeworpen
atoombom. Hahn werd bier verschrik
kelijk door geschokt. Hij had zelf de
atoomsplitsing ontdekt en voelde zich
verantwoordelijk voor wat hij als een
verschrikkelijke ramp beschouwde. In
het begin van de oorlog had hij te
gen zyn vrienden gezegd: „Ais Hit-
Ier door ons onderzoekswerk een atoom
bom in zijn handen krijgt, pleeg ik
zelfmoord".
Hoeveel doden zijn er? vroeg hij.
300.000 Japanners antwoordde de offi
cier met een beetje overdrijving.
„Maar dat is vreselijk!" riep Halm
uit. Pas nadat hij kalmerende mid
delen had ingenomen, durfde Hahn
de grote zaal bir.ner. te gaan om het
nieuws aan zijn collega's mee te de
len. Hierna bleef hij urenlang in zo'n
diepe wanhoop gedompeld men bang
werd dat hij een einde aan zijn leven
zou maken. Bij één gedachte vond hij
enige troost: de bom zou het eind
van de oorlog natuurlijk verhaasten.
GOED EN KWAAD
Het begon allemaal op de kortste
dag van 1938, op 22 december van
dat jaar De eerste beraadslagingen von
den plaats op een skihelling in Duits
land, tijdens een kerstvakantie. In de
zomer van 1968 schakelt men toeval
lig, omdat dï Nederlandse t.v.-zenders
tóch niet veel te bieden hebben in die
zomerse periode, in op Duitsland. Wij
hebben lang gekeken naar die rouw-
plechtigheid en geluisterd naar de
fraaie volzinnen van de geleerden, die
Hahn als geleerde en als mens pre
zen. Het orgel speelde en het koor
zong. Ontzettend eenzaam stond, door
tientallen kransen omringd, de met de
Duitse vlag getooide kist in het cen
trum van het kerkgebouw.
Otto Hahn was niet meer, maar zijn
naam zal in de geschiedenis van de
mensheid blijven voortleven als de ge
leerde, die door zijn uitvinding een
nieuw tijdperk inluidde. De twintigste
eeuw heeft mogen zien hoe de welen-
schap de meest fantastische daden ver
richtte: een ongekende vlucht van
de luchtvaart, het beheersen van de
atoomenergie de ovex*winning van de
ruimte...
Maar tegelijkertijd heef! die weten
schap de god van de oorlog gediend
en wel in ongehoord grote mate. Zy
heeft de mensheid goed en kwaad
gebracht uit een en dezelfde onver
schillige hand en los van elke mo
rele overweging, terwijl de wetenschap
beoefenaren voor voldongen feiten wer
den gesteld. Op het kerkhof van Göt
tingen rust nu Ollo Hahn, de op 89-
jarige leeftijd gestorven ontdekker v«n
de atoomsplitsing.
f
