Johan Sebastian Bach's
MATTH AU S-PASSION
reikt over kerkmuren heen.
MP op
«•3e C^tuben onaar»
«$e /j tuben <$tuar»
■U - r r.
1 -M-ïlti-i
cf.
'hi-A
:C£r"C'U
<T
ff'
boek f 69,00
17
Soester Courant van woensdag 14 maart 1979
17
Pasen nadert, en dat wil zeg
gen dat vele kerkelijke - buiten
kerkelijke en geen religie belij
dende Soesters traditie-ge
trouw zich met Passionen gaan
bezig houden. Er zijn er die
reeds vroeg plaatsen hebben
gereserveerd voor de jaarlijk
se Naardense „bedevaart" op
de donderdag - vrijdag en za
terdag die aan Pasen vooraf
gaan. Anderen hebben er soms
een dagreis voor over om el
ders in het land hun favoriete
uitvoering te horen, en niet
gering is het aantal luisteraars
dat stoffige grammofoonplaten
gaat poetsen teneinde het dra
ma - de muziek - de boodschap
zo verfijnd mogelijk te kunnen
beluisteren. Zou er ooit een
klassieke top-40 verschijnen
waarop de meest gehoorde mu
ziek, sinds het bestaan van
Johann Sebastian Bach werd
geplaatst, dan is zeker dat zijn
Passionen, met name de MAT
THAUS PASSION een absolute
ereplaats zou innemen. Want
één ding hebben kerkelijke en
niet-kerkelijke bewonderaars
van dit klassieke meesterwerk
gemeen* ze worden, ieder jaar
weer opnieuw, ontroerd - bewo
gen - meegesleept.
Zoals Handels Messiah model
staat voor Kerstmis, zo lijkt
Pasen het niet zonder de Mat
thaus Passion te kunnen stel
len. Typische aan tijd en li
turgie gekoppelde muziek, die,
door welke oorzaak dan ook,
in andere jaargetijden aanzien
lijk minder aanspreekt. Hoe
wel onbewijsbaar, lijkt het on
waarschijnlijk dat de muzikale
schepper het zo bedoeld heeft.
De evangelist Matthaus in ie
der geval niet. Zijn verhaal,
door Bach getoonzet, is er één
die de basis vormt van nage
noeg ieder christelijk geloof.
Alvorens u dit jaar weer ter
„bedevaart" trekt, of in een
luie stoel vele uren met Bach
doorbrengt, in deze kolommen
een toelichting op het werk
en de componist. Johan Sebas
tian Bach heeft van 1723 tot
1750 in Leipzig geleefd en ge
werkt, en tot op de dag van
vandaag zijn stempel op deze
stad gedrukt.
Aanvankelijk werd de benoe
ming van Bach tot Kantor
van de beroemde Thomaskir-
che in Leipzig niet met veel
enthousiasme ontvangen. Hij
had het min of meer aan een
toeval te danken.
De gemeenteraad van Leipzig
liet grote voorkeur blijken voor
„concurrent" Georg Philipp
Teleman. De laatste was werk
zaam in Hamburg. Hij nam
de aanbieding in overweging,
toonde zijn Hamburgse werk
gevers wat Leipzig in het voor
uitzicht stelde en bedong een
zelfde honorarium voor zijn
werkkring in Hamburg.
Zijn werkgevers zwichtten, Te-
lemann bleef voor Hamburg
behouden, Leipzig kon opnieuw
op zoek naar een Kantor gaan.
Op andere grootheden uit die
tijd werd eveneens tevergeefs
een beroep gedaan, zodat ten
slotte werd besloten het alsnog
maar met Johann Sebastian
Bach te proberen. Bij zijn aan
stelling wenste een van de
Leipziger raadsleden de aan
tekening: „aangezien we niet
en de terugval in rang van hof-
dirigent tot kantor. Ook in
zijn latere leven is Bach op
de bres blijven staan voor de
belangen van zijn kinderen.
Sterker nog dan zijn vaderlijke
trots en verlangens leefde in
hem de drang van de kerkmu
sicus, die aan het Hof in Cöthen
geen ontplooiingskansen had
gekregen.
Daar werd uitsluitend wereld
lijke muziek van J. S. Bach
gonnen. Hij heeft er iets min
der dan een jaar voor nodig
gehad. De eerste uitvoering
van zijn Mattaus Passion is in
feite een „onvoltooide" gewor
den.
Bach zelf was er het ongeluk
kigst mee. Door zijn dagelijks
werk aan de Matthaus Passion
had hij geen tijd gevonden
treurmuziek te componeren die
was bedoeld om ten gehore te
brengen bij de begrafenis van
yjt'Ht
rttT£i-J-OCSI I
-J t.i
Een bladzijde uit de partituur der Matthaus-Passion.
de beste man kunnen krijgen,
zullen wij ons tevreden moeten
stellen met de middelmatig
heid". Wat en hoeveel Bach
ook componeerde, gedurende
zijn verblijf in Leipzig werd hij
door de stadsbestuurders als
een middelmatig musicus be
handeld. Het is, en daar wordt
door velen nog wel eens al te
gemakkelijk aan voorbij ge
gaan, de grote verdienste van
Bach geweest dat hij een be
staan met een zeer redelijke
maatschappelijke welvaart
vrijwillig heeft opgeofferd.
Voor zijn komst bekleedde hij
een goede positie aan het Hof
van Vorst Leopold van Cöthen.
De Vorst was daar zijn enige
werkgever, hij had er een voor
treffelijke muziekkapel tot zijn
beschikking, zijn vrouw Anna
Magdalena zong er als hofzan-
geres. Vestiging in Leipzig be
tekende echter een zekere mo
gelijkheid tot universitaire stu
die voor zijn zoons en een veel
nadrukkelijker contact met de
kerkmuziek. In Leipzig wacht
ten hem twintig broodheren, al
len leden van gemeente of ker-
keraad, een geringer salaris
verlangd, d.w.z. orkest en ka
mermuziekwerken. In Leipzig,
toendertijd bolwerk van het
protestantisme zag hij zijn
werkelijke geestelijke en muzi
kale roeping ligging. Hij kreeg
er de muzikale leiding van de
Thomas - Nikolai en Johannes-
kerk, moest voor de diensten
kerkmuziek schrijven en werd
koordirigent op de Thomas-
school. Johann Sebastian Bach,
eem intens gelovig mens met
slechts een passie: kerkmu
ziek. Daaruit is uiteindelijk de
impuls tot het componeren van
Matthaus Passion voortgeko
men. Niet zo zeer, en zeker niet
in de eerste plaats als uiting
van een religieuze stemming,
maar vooral als een dienst aan
God in tonen. Een gegeven
dat het luisteren naar zijn Mat
thaus Passion voor de één mak
kelijker, voor de ander moei
lijker maakt, maar aan zijn in
tentie ontkomen kan men niet.
Het is bepalend voor de be
schouwing en uitvoering van
zijn belangrijkste werk. Vijf
jaar na zijn aankomst in Leip
zig is Bach aan het compone
ren van het lijdensverhaal be-
een Leipziger vorst. Noodge
dwongen stond hij enige frag
menten van zijn Passion af, en
paste de tekst bij de „wereld
lijke" omstandigheden aan.
Zijn muziek maakte op de toe
hoorders van toen niet of nau
welijks enige indruk. De lauwe
reakties kunnen er de oorzaak
van zijn geweest dat eerst in
1740, elf jaar later dus, de vol
ledige Matthaus Passion werd
uitgevoerd.
Het gebeurde op de Goede Vrij
dag van dat jaar. In de och
tenduren klonk het eerste deel,
na een pauze van enkele uren
werd in de namiddag het twee
de deel tot uitvoering gebracht.
Een tijdsverdeling die heden
ten dage ook in Naarden en
andere plaatsen wordt toege
past. Terug naar de eerste uit
voering van de complete Mat
thaus Passion. Het moet voor
de mens en componist Bach
een bittere teleurstelling zijn
geweest dat nog tijdens zijn
leven zijn meesterwerk in ver-
geetheid is geraakt. Uit niets
werd hem duidelijk dat na zijn
dood dit werk een lang leven
zou leiden.
Twee factoren zijn daar de oor
zaak van geweest. In de eerste
plaats ontving Bach's Mat
thaus Passion niet de waarde
ring en bewondering die het
verdiende, en dan was er nog
een Georg Friedrich Handel
die in die dagen met zijn ope
ra's en concertwerken mate
loos populair was. Een kleine
honderd jaar later was het
Mendelssohn die de Matthaus
Passion herontdekte en in een
zeer omstreden artistieke op
vatting weer tot nieuw leven
bracht. Mendelssohn zocht
en vond de „commerciële" op
lossing. Hij coupeerde vele de
len en stemde, vooral qua be
zetting, het werk op de smaak
van het publiek af.
Zijn opvatting en visie werden
een groot sukses. Het is goed
dat Bach zelf er nooit iets van
te horen heeft gekregen. Men
kan Mendelssohn enerzijds
niet dankbaar genoeg zijn dat
hij de Matthaus Passion heeft
herontdekt, de andere kant
van de medaille is echter dat
zijn opvatting het tientallen
jaren volkomen ten onrechte
heeft uitgëhouden, totdat mu
sicologen en dirigenten de
moeite namen '2iÖh meèi4" in
Bach's intenties te gaan ver
diepen. Coupures verdwenen
geheel of gedeeltelijk met als
gevolg dat de echte Matthaus
Passion weer tot nieuw leven
werd gebracht. In ons land
zijn wij wat dat betreft veel
dank verschuldigd aan mensen
als Johan Schoonderbeek -
Evert Cornelis en dr. Anthon
v.d. Horst. In tegenstelling tot
bijvoorbeeld de legendarische
Willem Mengelberg haalden
zij de Matthaus Passion uit
de concertsfeer van de voor
oorlogse jaren. Hun stond voor
ogen de uitspraak die Bach
eens deed: „Niet ik, maar als
Hij er maar door verheerlijkt
wordt". Daarmee is dan tevens
de drijfveer aangetoond die
Johan Sebastian Bach er toe
heeft gebracht een niet gering
deel van zijn leven te wijden
aan zijn Matthaus Passion.
Wat hij qua geloof zelf ervaar-
de trachtte hij op deze manier
aan anderen over te brengen.
Toch kan men niet zeggen dat
door Bach's gebondenheid
aan kerk en liturgie de Mat
thaus Passion een kerkelijke
eenzijdigheid is opgelegd.
Zijn werk reikt in zijn alge
meenheid over kerkmuren
heen en behoort zeker in de na
oorlogse jaren niet meer tot
een protestantse of welke ker
kelijke exclusiviteit dan ook.
Alleen ten aanzien van de uit
voering zal men Bach's geeste
lijke instelling voor ogen moe
ten blijven houden. Met name
de reeds eerder genoemde
dr. Anton v.d. Horst heeft zich
tijdens zijn te korte leven strikt
met dit principe verbonden
gevoeld.
Hij heeft er, in tegenstelling
tot Bach, wel tijdens zijn leven
volledige erkenning voor ge
kregen.
Bach's Matthaus Passion, er
zijn in dit artikel vele regels
aan gewijd. Zelfs in 1979 is
lang niet iedereen toegankelijk
voor wat door velen als het
mooiste dat ooit is gecompo
neerd wordt beschouwd en on
dergaan. Misschien is de zit,
in welke kerk dan ook, onge
makkelijk of zelfs benauwend.
Het zij zo, maar draai de knop
van uw radio of televisie-toe
stel niet bij voorbaat om als
het „O Lamm Gottes, unschul-
dig" U bijna smekend om ge
hoor vraagt.
Jan Leijendekker
Wie een zit van vele uren in
kerk of concertzaal te lang
vindt kan voor het beluisteren
van Bach's Matthaus Passion
via de Soester platenhandela-
ren ook thuis terecht.
En daarmee is dan vastgesteld
dat dit absolute meesterwerk
ook in dit opzicht over kerk
muren heen reikt. In het tegen
woordige woud van MP-pla-
ten opnamen is het echter
moeilijk zoeken. Naar de op
vattingen van dirigenten en uit
voerenden te oordelen is geen
uitvoering gelijk. De intenties
van Willem Mengelberg zijn
vele jaren recht overeind ge
bleven en nog steeds op een
technisch onvolmaakte platen-
uitvoering te beluisteren.
De te vroeg gestorven dirigent
dr. Anthon van der Horst blies
met zijn Naardense direktie de
MP nieuw leven in. Vele Naar
dense bedevaartgangerskun
nen het rond Pasen dan ook
niet zonder zijn platenopname
stellen. Nog afgezien van v.d.
Horst's opvatting is het betreu
renswaardig dat vooral in tech
nisch opzicht de in 1957 uitge
brachte opnamen zijn verouderd.
Het kunnen beluisteren van
stemmen als die van Laurens
Bogtman en Guus Hoekman
is zelfs voor de meest verwen
de oren nog steeds een voor
recht. Enkele jaren geleden
bracht Telefunken, dezelfde
maatschappij die Naarden re
liëf gaf, een opzienbarende MP-
uitvoering op de markt.
Alles er op en er aan heette
authentiek te zijn. Dirigent Ni-
kolaus Harnoncourt tekende
voor de directie. Over zijn op
vattingen is men heden ten da
ge nog niet uitgesproken. Dat
zal wat de uitvoering van Bach 's
MP betreft wel tot het einde
der dagen blijven. Vrij vers
van de pers heeft Archiv een
nieuwe uitvoering van de MP
aan de nog steeds groeiende
serie toegevoegd. Wat ons be
treft houdt de interpretatie van
dirigent Karl Richter het mid
den tussen die van dr. Anthon
v.d. Horst en het onbewijsbare
authentieke van Nikolaus Har
noncourt. Zowel de voor als te
genstanders van beide opvat
tingen zullen met de Karl Rich
teruitvoering vrede kunnen
hebben. De recente ARCHIV-
opname biedt echter nog meer
voordelen. Ik bezit zeer vele
MP-opnamen, niet één heeft
echter een sterbezetting zoals
die van ARCHIV. Niet één
zo n complete schoonheid, ook
in de technische realisatie.
Ernst Haefliger - Kieth Engen
Irmgard Seefried en Dietrich
Fischer Diskau zijn de be
langrijkste stemmen. Wat
daaraan qua instrumentale so
listen - koor en orkest is toege
voegd heeft soms een bijna
huiveringwekkende schoon
heid. Of J. S. Bach het met deze
opvatting dan wel eens zal
zijnIk weet het niet, en ik
wil er niet bij stilstaan ook.
De uitkomst van deze MP-
opname is er één zoals ik hem
nog nooit heb ervaren. De prijs,
1/ LP's voor f 1/5,-, die in
geen enkele verhouding staat
tot de kwaliteit van dit ynuzika-
le monument.
Lr.
De met een edison en
de „Grand Prix Du Dis-
que" bekroonde uit
voering op originele in
strumenten o.l.v. Niko
laus Harnoncourt.
Solisten o.a. Karl Rid-
derbusch, Kurt Equiluz
en Max v. Egmond.
4 platen
in cassette
met tekst-
De wereldberoemde uit
voering van de Mat
thaus Passion op Archiv
met o.a. Irmgard See
fried en Dietrich Fischer-
Dieskau. Münchener
Bach-koor en orkest
o.l.v. Karl Richter.
Nu binnen ieders bereik...
4 LP's
van 90,00
NU voorf 44,90
inclusief tekstboek.
I
H ii;
V.'.'.lt C
De al wat oudere, maar
kwalitatief nog steeds
meetellende uitvoering
door het Concert
gebouworkest o.l.v,
Eugen Jochum met als
solisten o.a. Ernst Haef
liger, Water Berry en
Agnes Giebel. 4 LP's
in cassette
voor39,00
