Oentraalbureau voor Schimmelcultures te Baarn
viert 75-jarig bestaan mim
25
Soester Courant van woensdag 19 september 1979
25
Het kantoorgebouw van het Centraal bureau voor Schimmelcultures te Baarn
Foto Herman van Dam
kent men nog een aantal schimmel
infecties van diepere organen, waarbij
de algehele gezondheid van de patiënt
ernstig kan worden bedreigd. Geluk
kig zijn dit soort infecties, althans
in gebieden met een gematigd klimaat,
veel zeldzamer dan de oppervlak
kige schimmelziekten. Men heeft ech
ter geconstateerd, dat behandeling
met bepaalde moderne geneesmid
delen en wel speciaal die, welke de
natuurlijke afweer verlagen, de. regel-
..maat en de ernst van schimmelziekten
kan doen toenemen. Een van deze
schimmels, een gist met de welluiden
de naam Candida albicans, komt
bij vele gezonde personen als een
onschuldige commensaal voor op
de slijmvliezen. Wordt nu de afweer
van de gastheer op de een of andere
wijze minder, dan grijpt deze gist
zijn kans en breidt zich abnormaal
uit, hetgeen schadelijke gevolgen voor
de gezondheid kan hebben. Weer een
andere schimmel, Aspergillus fumiga-
tus geheten, komt in de vrije natuur
vaak in grote massa voor op plant
aardig afval, waar hij sporen vormt,
die gemakkelijk kunnen worden inge
ademd. Gewoonlijk worden die inge
ademde sporen door de natuurlijke
afweer van mens en dier onschade
lijk gemaakt maar wanneer die af
weer tekort schiet, dan kan het ge
beuren, dat een spore kiemt en schim
meldraden vormt, die in de longen of
bronchiën verder groeien.
Ingeademde sporen van deze en an
dere schimmelsoorten kunnen bij
bepaalde personen en dieren overge
voeligheden of allergieën, b.v. schim-
melasthma, veroorzaken, die bij
zonder hinderlijk zijn voor de patiënt.
Het kweken en determineren van de
hierboven behandelde, parasitaire en
allergene schimmels behoort tot
een van de belangrijkst taken van de
nu 27 jaar oude afdeling voor medi
sche mycologie van het Centraal
bureau voor Schimmelcultures, die
voor een zeer groot deel wordt ge
subsidieerd door de Gezondheids
organisatie TNO.
Schimmels en ons voedsel
Door de eeuwen heen zijn schimmels,
en in het bijzonder paddestoelen, een
belangrijke voedselbron geweest.
In vele landen zijn paddestoelen nog
steeds een geliefde delikatesse, zoals
bij ons de truffels, de kantharel en
het eekhoorntjesbrood, in Japan de
Shii-take en in China en Oost-Azië
Mu-Erk en de rijstzwam, terwijl de
champignon niet meer uit ons dage
lijks menu is weg te denken. Door
kweekmethoden is de champignon
tegenwoordig het gehele jaar te ver
krijgen.
Naast de vele tientallen eetbare pad
destoelensoorten, zijn echter ook van
oudsher schimmels voor de bereiding
van voedsel gebruikt. Niet alleen bij
de fermentatie van bier en wijn, maar
ook bij de broodbereiding worden
geselecteerde stammen van de bak-
kersgist toegepast. Ook de verschil
lende Camembert, Brie en blauw-
geaderde Roquefort- of Gorgonzola
kazen zijn typische voorbeelden van
door schimmel gefermenteerde pro-
dukten. Tegenwoordig zijn vele in
Arabische landen en het Verre Oosten
met schimmel bereidde voedselpro-
dukten (tempeh, miso) ook in de
Westerse wereld bekend. In de voed
selindustrie worden schimmels ook
gebruikt, omdat ze belangrijke pro-
dukten afscheiden, zoals bijvoor
beeld citroenzuur door Aspergillus
niger.
Bederf door schimmels is altijd een
probleem geweest bij het bewaren
van levensmiddelen. Door de moder
ne stand van de levensmiddelenhy
giëne en bewaartechnieken zijn deze
problemen tegenwoordig tot een
minimum beperkt. De laatste jaren
wordt door een betere kennis van
de schimmels en hun giftige produkten
veel onderzoek gedaan naar hun voor
komen in ons voedsel. Dit onderzoek
is vooral begonnen na de ontdekking
Op 21 september a.s. wordt het feit herdacht dat het Centraal-
bureau voor Schimmelcultures (CBS) te Baarn, 75 jaar gele
den op initiatief van de Association Internationale des Bota-
nistes" werd opgericht. De taak was en is het opbouwen en be
heren van een kollektie levende schimmels. Een in Deldt ge
vestigde afdeling van het CBS houdt zich met een bijzondere
groep van schimmels bezig: de gisten. Sinds 1968 is het CBS
een Instituut van de Koninklijke Nederlandse Akademie van
Wetenschappen.
Zaterdag 22 september zal het instituut van iO.OO tot 16.00 uur
geopend zijn voor belangstellenden. Gedurende dit Open-Huis
zullen er demonstraties gegeven worden over het werk met
de kollekties en het wetenschappelijk onderzoek. Ook zullen
er enkele populaire films over schimmels gedraaid worden.
Het laboratorium is gevestigd aan de Oosterstraat 1 (vanaf
Soest eind Torenlaan rechts) te Baarn.
In 1920 verhuisde het CBS
mét het fytopathologisch labo
ratorium naar Baarn, waar
beide instituten in hetzelfde
gebouw aan de Javalaan een
onderkomen vonden. Dat duur
de tot 1964; toen ging het CBS
,,de hoek om" naar de Ooster
straat.
In 1959 nam prof. Westerdijk
afscheid en in dat jaar ook
kregen het fytopathologisch
laboratorium en het CBS ieder
een eigen direktie. Het CBS
zou de volgende vier jaar ge-
Schimmels
Onder schimmels verstaan we in
het gewone spraakgebruik volgens de
grote van Dale bepaalde vormen uit
het plantenrijk die zich als ..vlokkerige
hoopjes van verschillende kleur" voor
doen. Maar daarnaast geeft van Dale
ook aan dat er in feite alle groepen
van levende organismen onder val
len die in de plantkunde vanouds als
fungi worden aangeduid. En dat zijn
dan, naast bovenbedoelde schimmels
met hun vaak sléchte image ook de
zwammen en paddestoelen die we,
vooral in het najaar, in grote aantallen
en verscheidenheid aantreffen in
onze bossen en weilanden.
Aspergillus flavus, de schimmel die Foto: R. A. Samson
een kankerverwekkende stof kan
maken (vergroting 1500 x
Schimmels leven in de natuur bijna
altijd in samenhang met andere leven
de wezens, zoals bakteriën, andere
„hogere" planten en allerlei dieren,
waarmee ze samenlevingen vormen,
waarin nu eens de een dan weer de
ander de overhand kan krijgen, maar
waar elk organisme een zekere af
hankelijkheid van het geheel heeft. Om
nu schimmels, die in deze ingewikkel
de verbanden leven, afzonderlijk
te kunnen onderzoeken op hun speci
fieke eigenschappen en behoeften,
kan men trachten ze uit de natuur te
isoleren. In het laboratorium brengt
men daartoe wat sporen of stukjes
mycelium over op kunstmatige voe
dingsbodems waarvan men de samen
stelling zo kiest dat de schimmels
er gemakkelijker op groeien dan
andere organismen. In deze voedings
bodems heeft men te voren alle even
tueel aanwezige- kiemen van ander
leven gedood door ze te steriliseren.
Ontkiemen nu de sporen of wil het
mycelium op de aangeboden voedings-
stoelen. Er zijn echter ook schimmels
die in of op bepaalde organen van
mens en dier kunnen gaan groeien en
zo een schadelijke werking kunnen
uitoefenen. Vooral in de vochtig-
warme, tropische gebieden op aarde
zijn dit soort schimmelinfecties al
gemeen, maar ook in onze gematig
de windstreken kunnen wij ze tegen
komen. Een van de bekendste is wel
de voet- of zwembadschimmel, die
in staat is de beschermende hoorn-
laag van de huid af te breken. Ook
nagels en haren worden soms aange
tast. Infecties door huidschimmels
kunnen verder nog optreden door
contact met besmette dieren. Deze
vervelende aandoeningen zijn zeer al
gemeen en vaak zeer hardnekkig,
maar voor de algehele gezondheid
ongevaarlijk. Ze kunnen worden
bestreden met geneesmiddelen die
soms bereid worden met de hulp
van andere schimmels.
Afgezien van de hierboven behandel
de oppervlakte schimmelziekten
Microsporum gypseum, een van de Foto: K. A. Samson
ziekteverwekkende schimmels (ver
groting 1100 x
van het aflatoxine, een produkt van
Aspergillus flavus. Tegenwoordig
zijn er tientallen schimmelgiften
(mycotoxinen) bekend, vaak met
Sterk kankerverwekkende eigenschap
pen. In onze hedendaagse Westerse
wereld zijn nog geen gevallen bekend,
waarbij beschimmelde levensmid
delen direkte ernstige gevolgen voor
de mens hadden. In India, de Philip-
pijnen en andere tropische landen zijn
echter ernstige vergiftigingen ge
rapporteerd, waarbij vele mensen
het slachtoffer werden.
De kans dat er giftige schimmels in
Uw voedsel zitten, blijkt in Nederland
gelukkig met zo groot te zijn. De Keu
ringsdiensten van Waren houden be
schimmelde produkten nauwlettend
in het oog. Toch dient men op te pas
sen en het verdient zeker aanbeveling
beschimmelde noten, pindakaas,
kazen (natuurlijk niet de Franse
Camembert, Brie of Roquefort),
vruchtesappen (ook appelmoes) te
mijden. Het bewaren van levensmid
delen in de koelkast is voldoende om
beschimmeling tegen te gaan, maar
er zijn ook enkele schimmels die
graag bij lage temperaturen groeien.
Het wegscheppen of snijden van de
schimmel of de beschimmelde plek is
niet afdoende. Het schimmelgif blijkt
soms al in het hele produkt te zitten.
Tentoonstelling
Tijdens het Open Huis op 22 septem
ber a.s. zal een kleine tentoonstelling
te zien zijn, waar belangstellenden
zich nog nader kunnen oriënteren
over de invloed van schimmels op
de gezondheid van mens en dier.
Het feit dat het CBS 75 jaar
bestaat lijkt niet veel als men
bedenkt dat het Rijksherba
rium te Leiden anderhalve
eeuw oud is en het Berlijnse
Botanische museum en herba
rium al het 300 jarig bestaan
vierde. Toch is het CBS bijna
net zo oud als deze tak van de
plantkunde en de beslissing
in 1904 om het centraalbureau
op te richten gaf blijk van
groot inzicht.
In het CBS heeft men nu een
verzameling van 25.000 ver
schillende schimmels in rein
cultuur, afkomstig uit de gehe
le wereld. Ze worden in leven
gehouden door telkens als de
voedingsbodem uitgedroogd
of uitgeput raakt, een klein
stukje schimmel op een verse
voedingsbodem over te bren
gen. Er zijn schimmels bij
die al meer dan 70 jaar op
deze wijze worden verder ge
kweekt. Het CBS heeft 's we
relds grootste kollektie schim
mels.
De stichting van de CBS is in
feite een gevolg van het eerste
Internationale Botanische
Congres dat in 1904 in Wenen
gehouden werd. Daar zag de
Utrechtse hoogleraar F. A.
F. C. Went, een leerling van
de beroemde mycoloog A. de
Barry, die in 1903 het initia
tief terzake had genomen,
zijn voorstel gehonoreerd met
een opdracht een kollektie
op te zetten.
In 1906 kwam de eerste kata-
*ogus van beschikbare cultu
res uit en deze bevatte 78 soor
ten, die men kon kopen of rui
len tegen andere schimmelcul
tures. De 29e editie van deze
catalogus, 75 jaar later, ver
meldt meer dan 20.000 stam
men van cultures en 4000 gis
ten. Prof. Went gaf in 1907
de zorg voor de kollektie over
aan dr. Johanna Westerdijk.
Meer dan vijftig jaar gaf zij
leiding. In 1917 werd zij de
eerste vrouwelijke hoogleraar
in Nederland.
Ruim 50 jaar berustte de leiding bij
prof. dr. Johanna Westerdijk
leid worden door mej. Agate
van Beverwijk. Zij maakte
de plannen voor de geschei
den huisvesting. Mej. Van Be
verwijk werd opgevolgd door
dr. J. A. van Arx.
In 1964 werd de nieuwbouw
aan de Oosterstraat in gebruik
genomen en in 1968 werd het
CBS ingelijfd" bij de Konink
lijke Nederlandse Akademie
voor Wetenschappen. De Aka
demie droeg reeds lang bij
aan het financieel runnen van
het CBS.
Momenteel zijn in totaal 16
akademici en een iets groter
aantal technische medewer
kers aan het CBS verbonden.
Het grootste deel van hun
werkzaamheden is nog steeds
het verzorgen van de kollek
tie en daarnaast wetenschap
pelijk onderzoek. De nadruk
ligt hierbij op het systema-
tisch-mycologisch onderzoek
dat leidt tot monografische
bewerking van bepaalde schim-
melgroepen.
Ook vallen er vormen onder die als
parasieten van mens, dier of plant
ons voedsel of onze gezondheid kunnen
bedreigen of die daarentegen juist
onze bondgenoten zijn. Denken we
maar aan de rol die de gisten (ook
schimmels!) spelen bij de bereiding
van brood, bier, wijn, de betekenis
van sommige schimmels als pro
ducenten van bepaalde geneesmidde
len (antibiotica) of aan schimmels
die gebruikt kunnen worden als
bestrijdingsmiddel tegen insekten-
plagen.
Naast de schimmels die door hun op
vallende vormen, de aandacht trek
ken zijn er veel andere soorten die
slechts een verborgen leven leiden in
de grond, in water, mest, kompost of
rottende plantenresten. Schimmels
groeien op een zeer breed scala van
substraten, die ze verbruiken of af
breken tot stoffen die weer in de
kringloop van de natuur kunnen wor
den opgenomen.
Schimmels groeien meestal ais fijn-
vertakte draden (hyfen) die samen 'n
zwamvlok (mycelium) vormen. Aan
Ndeze mycelia worden op allerlei manie
ren vaak in enorme hoeveelheden spo
ren gevormd (te vergelijken met zaad
jes). Bij de penseelschimmel (be
kend als producent van penicilline,
op bijgaande foto afgebeeld) gebeurt
dat aan de eindvertakkingen van het
penseel, waarbij duizenden sporen af
gescheiden worden. Bij anderen ge
beurt dat in speciale organen zoals
paddestoelen, die men kan beschou
wen als de vruchten van de eigen
lijke plant, die meestal een verborgen
leven leidt.
De penseelschimmel. I'enicillium
chrysogenum. (vergroting 260Óx)
bodem groeien dan ontstaat en zgn.
reincultuur, dwz. een levende schim
mel op een kunstmatige voedingsbo
dem die zonder bijmengingen van
andere organismen verder kan leven.
Ziekteverwekkers
Reeds van oudsher zijn zowel mens als
dier geconfronteerd geweest met
ziekteverschijnselen veroorzaakt
door schimmels en zwammen. Voor
wat de microscopisch kleine soorten
aangaat werd hef oorzakelijke ver
band daarvan pas tegen het einde
van de vorige eeuw ontdekt. Vergif
tigingen door paddestoelen of zwam
men waren in Europa echter al bekend
in de tijd van de Griekse en Romein
se beschavingen.
Foto: R. A. Samson
Deze vergiftigingen, die gelukkig lang
niet altijd een dodelijke afloop had
den, sluiten nauw aan bij de uitwer
king van de z.g. hallucinogene padde
stoelen die door bepaalde volksstam
men b.v. in Mexico, voor hun gods
dienstige riten worden gegeten om
in een soort extase te geraken. Een
dieper inzicht in de aard en de werking
van de gifstoffen heeft de laatste jaren
al geleid tot een belangrijke 'verbe
tering van de therapie van padde
stoelvergiftigingen. Naast vergiftigin
gen door paddestoelen heeft men
nu ook ontdekt, dat zelfs microsco
pisch kleine schimmels vergiftigingen
kunnen veroorzaken. In een volgend
artikel zal nader op dit aspekt wor
den ingegaan.
Tot nu toe spraken we over de schade
lijke werking op de gezondheid, die
kan optreden na het eten van padde-
