Toen de mensheid het schrift had uitgevonden begon de lawine van het geschrevene de wereld te teisteren.
Al in de oude stad Ur vond men kleitabletten en wel in enorme hoeveelheden. Met een puntig houtje
schreef je gemakkelijk in zachte klei en eenmaal opgedroogd vormde dat een brief. Nog later schreef
men op houten plankjes bedekt met was. Pas de komst van het paifter, een uitvinding van de Chinezen
die naar Arabië overwaaide en vandaar het westen bereikte, maakte dat de lawine goed op gang kwam.
We konden schrijven met een pen - letterlijk een (slag)pen van een grote vogel - de ganzeveer. Inkt
werd gemaakt uit een aftreksel van galappels van de eikeboom en resten ijzer, een procédé dat tot voor
kort nog hier en daar op het platteland werd benut. Maar schrijven bleef tot de uitvinding van de boek
drukkunst letterlijk monnikenwerk. Moeizaam ploeterend schreven zjj regel na regel over van een ander
boek of perkament. Jaren achtereen was men bezig met het overschrijven van de bijbel, met als enig
voordeel dat die ijzersterke boeken, met natuurlijke en niet verblekende inkt, nu nog in menig museum
of klooster te vinden zijn.
Van kroontjespen tot kogelschrijver
Strafwerk
De schrijfmachine
Geheim wapen?
Systemen
De typiste
De nieuwe tijd doet zijn intrede
300 vrouwen
papier
hefboom
hamer
14 juli 1982
VAN GANZEVEER TOT
ELEKTRONISCHE
SCHRIJFMACHINE
i:SLJS'BRI s\ Aft»*. I De Virotype van Lambert, bestemd om te
paard korte briefjes te kunnen typen.
Een typekamer anno 1888, lange rokken en
hooggesloten blouses. Vergelijk dat met de
moderne typiste aan de Xerox 600 machine
met de lichte druktoetstelefoon op de achter
grond.
De naam 'pennemes' leeft nog bij vele
mensen. Men denkt dat het een gewoon
soort klein zakmes is. De naam duidt in
feite op een instrument om de ganzeveer
bij te slijpen. Het materiaal daarvan, ge
woon dierlijk hoorn, werd tamelijk gauw
bot; dan schreefje met te dikke lijnen. Met
het pennemes werd een nieuwe punt aan
de veer geslepen.
Napoleon was nog maar een jaar of tien
verdreven, toen de eerste stalen pennen
hun intrede deden. Zo rond 1826 kwam de
beroemde kroontjespen, die tot kort na de
2e wereldoorlog nog op menige school
werd gebruikt. Feitelijk kun je ze nog
steeds in de meeste kantoorboekhandels
kopen.
De vulpen is al tamelijk oud en dateert uit
het midden van de 19e eeuw. Zo rond 1860
begon, vaak als statusobject de vulpen aan
zijn zegetocht. De balpen werd voor we
reldoorlog 2 bedacht, maar werd pas na
1946 geleidelijk aan populair.
Er wordt door sommige geschiedsschrij-
vers nog immer gevochten om de kwestie
wie de boekdrukkunst uitvond; de Neder
lander Laurens Janszoon Coster of de
DuitserGüthenberg.Feitisdat beiden een
losse letter bedachten, in tegenstelling tot
de voordien bestaande gesneden boek-
pagina's.
Van losse letters kun je regels vormen en
van regels weer pagina's. Boekdrukken
werd goedkoper. Maar het schrijven ge
beurde vooralsnog met de bekende ganze
veer. Toch bedacht een Engelsman in het
jaar 1647 eerrapparaat om twee regels tege
lijk te schrijven, met een buigzaam hand
vat waarin twee pennen. Kennelijk be
stond ook toen al de gewoonte om kinde
ren strafwerk te geven
In 1714, bijna tweehonderdzeventig jaar
geleden, werd al een patentschrift inge
diend door een Engels ingenieur Henry
Mill, voor een machine voor het kunst
matig schrijven van letters en tekens, apart
of in groepen, de een na de ander, zoals
bij het gewone handschrijven, zodanig op
papier dat dit een duidelijk leesbaar schrift
vormt. Maar de machine heeft nooit het
daglicht gezien, zoals trouwens vele ande
re uitvindingen uit die tijd en daarna.
Toch blijkt dat men al in die tijd graag
fantaseerde over een machine die schrij
ven kon. Overigens is 'de schrijfmachine
niet als uitvinding toe te schrijven aan een
enkele man of vrouw.
Mogelijk dat de 'Sholes-Gliddenmachine
gebouwd in 1870, de eerste werkelijke
schrijfmachine was. Uitvinder Sholes zei
toen: 'Ik heb het idee iets te hebben ge
daan voor de hardwerkende vrouw. Deze
schrijfmachine zal haar een kansgeven om
een meer gemakkelijke wijze van brood-
Nederlandse uitvinding
Om snel te kunnen typen ontwierp de
Nederlander Marius den Outer uit Rotter
dam een soort steno (kortschrift) type
machine. De toetsen van deze tachotype
zijn zo geplaatst, dat de volle hand er op
kon rusten en je tegelijk meerdere toetsen
kon indrukken.
Op die manier ontstond korte, afgebeten
zinnen, die als stenogram bij bv. rechts
zaken konden dienen. Het systeem werd
ook gepropageerd door het bekende
Schoeverinstituutenje kon er een speciaal
diploma foor behalen.
verdienen te verwerven'. Een interessante
uitspraak want daarmee verwees de goede
man al naar een verschijnsel dat nu overal
bekend is, de typiste.
Middelerwijl meent men in het Zuid-
Tiroolse dorpje Partschins bij Merano, dat
de plaatselijke timmerman Peter Mitter-
hofer, levend van 1822 tot 1893, de echte
uitvinder van de schrijfmachine was. Het
lijkt er veel op, als we de kenmerken van
een schrijfmachine zien, nl
A. Een schrijfmachine heeft een toetsen
bord.
B. Een soort korf met letterhamers.
C. Een rol met wagen, voor het papier.
De machine van Mitterhofer vertoont al
die kenmerken, maar lijkt nog niet veel op
de machine zoals we die nu kennen. De rol
stond in feite dwars op de gewone richting,
dus in de lengte-as. Verderkon men tijdens
het typen niet zien wat er werd geschreven,
omdat de letter van onderop tegen de rol
sloeg. Die bouwwijze werd overigens ook
door andere constructeurs toegepast en
dat bleef nog tot de in de jaren '20 bij be
paalde merken.
De eerste Remington machines, gecon
strueerd door Sholes en Glidden, kwamen
al in 1874 als commercieel model aan de
markt. Ze leken in diverse opzichten al
heel sterk op machines, zoals we ze nu al
gemeen kennen. Het toetsenbord bv. ver
toonde de lettervolgorde, zoals nu alge
meen wordt toegepast. Maar nog steeds
bleef het schrift onzichtbaar tijdens het
typen. De Remington uit 1894 had een
systeem om de rol te kunnen omklappen,
dan kon je even teruglezen wat ergetyped
was maar het bleef lastig.
Een zekere Franz Xavier Wagner (1837-
1907) slaagde er in, een zichtbare schrift
machine te bouwen. Zijn Underwood, ge
bouwd in 1896 werd het voorbeeld van alle
latere schrijfmachines met hamertjes. Bij
die Underwood slaan de hamertjes van vo
ren tegen de rol, ze liggen horizontaal en
zijn 'geregen' aan een ijzerdraad die door
een kam loopt. Als u tegenwoordig een
goedkope machine (dus nog niet met een
bol of letterschijO koopt, lijkt die in grove
trekken precies op de machine van 1896.
Toch bleven er heel wat andere systemen
in de handel verschijnen. Systemen wer
kend met een letterschijfof, heel lastig met
een draaisysteem, waarbij je een voor een
de letters moest instellen en afdrukken.
Zo bouwde een zekere meneer Lambert
de Virotype. Dat was in het eerste jaar van
de 'grote oorlog' in 1914. Een schijf die on
der vingerdruk bewoog, schommelde in
feite. De schijf was verbonden met een
bolsegment dat letters afdrukte, het appa
raat was ontworpen voor Franse officieren
die te paard zittend, het kleine apparaat
konden bedienen en korte briefjes typen.
Twijfelachtig lijkt het, of daaraan de latere
overwinning op de Duitsers is te danken.
Schematische voorstelling van het schrijf-
klavier van Sholes-Remington, waarbij de
ietter van onderen, dus onzichtbaar, werd
aangeslagen tegen de rol.
Peter Mitterhofer
uitvinder schrijf
machine? (1822-
1893).
Tot voor een jaar of vijftien waren nage
noeg alle schrijfmachines gebouwd vol
gens het beproefde Underwood-Reming-
tonprincipe. Letters op stangetjes, die van
uit het midden op een rol sloegen.
Maar in het begin van de jaren '60 kwam
daar verandering in. IBM greep terug naar
een in wezen tamelijk oud principe: een
bol met daarop systematisch gerangschik
te letters. Deze IBM 72 werkte met een bol
die zich in zijdelingse richting langs het
papier bewoog. De bol zelf kon draaien en
telkens de gewenste Jetter voor het papier
plaatsen en afdrukken. Het principe van
die bol was al uitgedokterd door bv.
Thomas Edison in 1872. Er is maar weinig
nieuws onder de zon
De klerk, de man met het jasje met inkt
vlekken, het meubilair van elk notariskan
toor, wordt in 'A Cristmas Carol' van
Charles-Dickens boeiend beschreven. De
man die zijn verkleumde vingers warmt
aan de kaars, omdat de ganzeveer hem
dreigt te ontvallen.
Maar in 1882 ontstond het fenomeen: de
typiste. Het was de Firma Clarke, Chap-
man Co. op St. James Road, Gateshead
in Londen, die met sukses dames in dienst
nam voor typewerk. Daar tikten de dames
met een snelheid van 50 tot 70 woorden
per minuut brieven en stukken uit.
Dat ging even sneller dan de oude mon
niken deden, vooral daar kort daarop het
carbonpapier werd uitgevonden. Men ver
mengde olie met roet en smeerde 'met de
De Tachotype, een vinding van de Nederlan
der Marius den Outer. De letters stonden bij
dit type machine niet netjes op een regel,
maar moesten later worden uitgetypt op een
gewone machine. Het was een soort machine
om 'steno' te kunnen typen.
Sholes/Remington mechaniek 1873)
hand' vellen papier daarmee in. Een sme
rig spul, dat pas beter werd toen men in-
plaats van olie meer harde vetten en was
ging gebruiken. Snel, droog kopieëren. zo
als we dat vandaag kennen, was er nog
niet bij.
We leven in de jaren '80. Schrijfmachines
zijn, zeker op de kantoren, electrische ap
paraten geworden. Een verwisselbare let-
terbol ofschijf, maakt het mogelijk om van
lettertype te veranderen.
Zo lanceerde Rank Xerox kortgeleden zijn
Xerox 600 serie (zie foto). Door toepassing
van de hedendaagse micro-electronica in
deze machine, maakt dat tal van moeilijke
en veel voorkomende typehandelingen nu
automatisch kunnen worden geactiveerd,
door het inbouwen van functietoetsen.
Bovendien is, door deze electronica, het
aantal 'bewegende delen' tot eentiende
teruggebracht, waardoor zo'n machine
minder servicegevoelig wordt. Daardoor
zijn ook de betrouwbaarheid en snelheid
groter.
Om te weten welke typefuncties het beste
als electronische functie konden worden
ondergebracht, zijn in de ontwikkeling
van de Xerox 600 serie, meer dan 300 vrou
wen betrokken geweest, die in hun dage
lijks werk voor meer dan 80% te maken
hebben met tekstverwerking op schrijf
machines.
Dit resulteerde o.a. in de volgende belang
rijke punten
1. Men moest op eenvoudige en snelle
wijze kunnen corrigeren.
2. Men het aantal aanslagen moest ver
minderen.
3. Men eenvoudige machine-instellingen
moest hebben om ingewikkelde tekst
bewerkingen voor het typen in kolom
men, matrixfiguren en overzichtsyste
men snel in te stellen.
Zoals op de foto goed zichtbaar is, hebben
alle Xerox 600 modellen een uniek contro
lepaneel van tiptoetsen, waarmee veel
voorkomende handelingen automatisch
kunnen worden geactiveerd.
Elk model heeft een verwisselbare letter
schijf, terwijl een speciaal klein geheugen
standaard aanwezig is. dat is-handig voor
het opslaan van bv. een namenlijst, adres
sen of een complexe formaatinstelling.
Voor het mager of vet typen van de letters.
automatisch onderlijnen van tekst of het
zetten in variabele kolombreedtes enz.
zijn ingebouwde faciliteiten aanwezig.
Voor het corrigeren van fouten hebben
deze electrische schrijfmachines een wis-
toets die de fouten zelf terugzoekt en een
correctielint in werking stelt.'
Aanslagvermindering, het lijkt op een fis
cale zaak, maar duidt op het aantal malen
dat de toetsen worden ingedrukt. Om dat
aantal aanslagen te verminderen, kunnen
veel voorkomende zinsneden in brieven,
facturen en andere teksten, in het geheu
gen worden opgeslagen, zodat de machine
vanzelf bv. typt 'Naar aanleiding van uw
schrijven d.d. en 'Verblijven wij met
vriendelijke groeten'.
Het instellen van bijzondere formaten, is
bij deze Xerox 600 machines ook al duide
lijk geautomatiseerd. Centreren, decimale
tabulator, tabellen en rechterkantlijn kun
nen door gebruik van de functietoets wor
den geactiveerd. De letterschijf beweegt
automatisch naar het midden tussen twee
ingestelde punten bij het neerdrukken van
de centreertoets enz.
In ons land zal deze nieuwe machine vanaf
april leverbaar zijn.
